Ảnh:  Getty Images

Matt Wilson ;  BBC News

Một thiết bị nghe lén được giấu trong một tác phẩm nghệ thuật từ năm 1945 đã qua mặt lực lượng an ninh Hoa Kỳ suốt bảy năm - và đó không phải là lần duy nhất nghệ thuật bị lợi dụng để che giấu bí mật.

80 năm trước, vào những tuần cuối Thế chiến II, một nhóm hướng đạo sinh Nga đã tặng Đại sứ Hoa Kỳ tại Moscow một Đại ấn Hoa Kỳ được chạm khắc thủ công, đặt tại dinh thự chính thức của ông – Nhà Spaso.

Món quà được coi là biểu tượng cho sự hợp tác giữa hai quốc gia trong chiến tranh, và Đại sứ W. Averell Harriman đã tự hào treo nó trong nhà cho đến năm 1952.

Thế nhưng, cả ông và đội an ninh đều không hề hay biết rằng bên trong con dấu ẩn chứa một thiết bị nghe lén tinh vi, sau này được các chuyên gia an ninh kỹ thuật Hoa Kỳ đặt tên là "The Thing".

Thiết bị này đã âm thầm ghi lại các cuộc trò chuyện ngoại giao suốt bảy năm liền mà không hề bị phát hiện.

Bằng cách lợi dụng một tác phẩm nghệ thuật tưởng chừng vô hại để đột nhập vào trung tâm quyền lực và giành ưu thế chiến lược, Liên Xô đã tạo nên một trong những màn điệp vụ táo bạo bậc nhất kể từ "Con ngựa thành Troy" trong huyền thoại Odysseus.

Nhưng đây là một câu chuyện có thật, dù nghe có vẻ như chỉ là chuyện viễn tưởng về gián điệp.

The Thing hoạt động thế nào? Ông John Little, chuyên gia 79 tuổi trong lĩnh vực chống giám sát, từ lâu say mê thiết bị này và thậm chí đã tự chế tạo một bản sao.

Một bộ phim tài liệu về công trình kỳ diệu của ông đã ra mắt trong năm nay; buổi chiếu trực tiếp đầu tiên hồi tháng Năm nhanh chóng cháy vé, và tác phẩm dự kiến sẽ được trình chiếu tiếp vào ngày 27/9 tại Bảo tàng Máy tính Quốc gia, Công viên Bletchley, ở vùng Buckinghamshire tại nước Anh.

Ông mô tả công nghệ của The Thing bằng ngôn ngữ âm nhạc – với những ống tương tự ống đàn organ và một màng mỏng "giống như da trống, rung lên theo giọng nói con người".

Tất cả được nén lại trong một vật thể nhỏ bé trông chẳng khác gì chiếc ghim cài mũ – và có ưu thế vượt trội: nó không bị hệ thống giám sát đối phương phát hiện, bởi "nó không có linh kiện điện tử, không dùng pin và không bị nóng".

Việc chế tạo thiết bị này đòi hỏi độ chính xác tuyệt đối – "một sự kết hợp giữa đồng hồ Thụy Sĩ và dụng cụ đo cơ khí".

Chuyên gia sử học, H. Keith Melton, khẳng định vào thời điểm đó, The Thing đã "đưa khoa học giám sát âm thanh lên một tầm cao mà trước đây người ta cho là bất khả thi."

Bên trong Nhà Spaso, The Thing chỉ được kích hoạt khi một máy thu phát từ xa, đặt trong tòa nhà gần đó, được bật lên.

Máy thu phát này phát ra tín hiệu tần số cao, phản xạ lại mọi rung động từ ăng-ten của thiết bị nghe lén.

Chỉ đến năm 1951, khi một nhân viên vô tuyến quân sự Anh công tác tại Moscow tình cờ dò đúng bước sóng của The Thing và nghe lén được các cuộc trò chuyện từ một căn phòng cách xa, thiết bị mới bị phát hiện.

Năm sau, các kỹ thuật viên Hoa Kỳ đã tiến hành quét toàn bộ khu nhà của đại sứ quán và – sau không dưới ba ngày tìm kiếm – mới xác định được rằng Đại ấn chạm khắc thủ công thực chất là một chiếc "tai" vô hình, lặng lẽ thu lại mọi cuộc thảo luận hậu trường.

Chuyên gia chống giám sát John Little đã tự chế tạo bản sao The Thing của riêng mình – một bộ phim tài liệu về công việc của ông đã được phát hành trong năm nay. Ảnh: John Little

Làm gián điệp như nghệ thuật

Đánh giá về thành công của The Thing, ông Vadim Goncharov – một trong những kỹ thuật viên Nga từng vận hành nó – cho biết: "Trong một thời gian dài, đất nước chúng tôi đã có thể thu thập được những thông tin cụ thể và rất quan trọng, mang lại cho chúng tôi những lợi thế nhất định… trong Chiến tranh Lạnh."

Cho đến nay, ngoài tình báo Liên Xô, không ai biết chính xác có bao nhiêu thiết bị tương tự từng được khai triển để do thám Tây phương.

Tuy nhiên, thành công của nó không chỉ nhờ tính độc đáo về mặt kỹ thuật. Hiệu quả của The Thing còn đến từ việc khai thác thái độ văn hóa đối với cái đẹp.

Con người có xu hướng tin tưởng những tác phẩm nghệ thuật, coi chúng như biểu tượng thụ động của địa vị, gu thẩm mỹ hoặc sở thích văn hóa.

Tình báo Liên Xô đã biến giả định này thành vũ khí, bằng cách giấu thiết bị bên trong chiếc đại ấn gỗ phong được chạm khắc tinh xảo.

Đây cũng không phải là lần duy nhất trong lịch sử nghệ thuật bị lợi dụng cho mục đích gián điệp, che giấu hay phục vụ chiến lược quân sự.

Ngoài việc vẽ Mona Lisa, Leonardo da Vinci còn thiết kế xe tăng và vũ khí công thành; ông Peter Paul Rubens từng hoạt động như một điệp viên trong chiến tranh 30 năm.

Người phát minh ra The Thing, Léon Theremin, cũng là người phát minh ra nhạc cụ điện tử đầu tiên trên thế giới, được đặt theo tên ông. Ảnh: Getty Images

Trong Thế chiến I và Thế chiến II, nhiều nghệ sĩ từ các quốc gia khác nhau đã phát triển các chiến dịch ngụy trang và đánh lừa.

Ông Anthony Blunt – sử gia nghệ thuật người Anh, đồng thời là Giám định viên Bộ sưu tập Nghệ thuật Hoàng gia – cũng là một điệp viên Liên Xô trong suốt Thế chiến II và những năm đầu Chiến tranh Lạnh.

Trong trường hợp kỳ lạ của The Thing, lịch sử âm nhạc cũng có một mối liên hệ.

Người phát minh tài ba đứng sau nó - ông Lev Sergeyevich Termen, thường được biết đến với tên gọi Léon Theremin là một kỹ sư người Nga đồng thời là một nhạc sĩ tài năng.

Ông chính là người đã sáng tạo ra nhạc cụ điện tử đầu tiên trên thế giới, mang tên Theremin theo họ của mình.

Đây là loại nhạc cụ có thể chơi mà không cần chạm vào bất cứ thứ gì: chuyển động của bàn tay trong khoảng không xung quanh ăng-ten sẽ điều khiển cao độ của nốt nhạc.

Âm thanh huyền bí của Theremin nhanh chóng trở thành đặc trưng của nhạc phim khoa học viễn tưởng Mỹ thập niên 1950 – nổi bật nhất là The Day the Earth Stood Still (1951), thường được coi như một ẩn dụ về nỗi hoang tưởng thời Chiến tranh Lạnh.

Sau khi bị phát hiện, The Thing được tình báo Hoa Kỳ giữ tuyệt mật. Nhưng đến tháng 5/1960, giữa lúc cuộc chạy đua vũ trang hạt nhân ở giai đoạn căng thẳng nhất, một máy bay do thám U-2 của Mỹ bị bắn rơi trên bầu trời Liên Xô.

Trong làn sóng khủng hoảng ngoại giao sau đó, Bộ Ngoại giao Mỹ đã công khai trưng bày Đại ấn tại một cuộc họp của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc để chứng minh rằng hoạt động gián điệp thời Chiến tranh Lạnh không chỉ xuất phát từ một phía.

Ông John Little nhận xét rằng vụ xâm nhập vào dinh thự đại sứ quán là một thất bại an ninh nghiêm trọng đến mức "phải bắn hạ một máy bay do thám thì The Thing mới được đưa ra công chúng".

Tuy nhiên, những chi tiết kỹ thuật tinh vi của nó chưa bao giờ được tiết lộ rộng rãi.

Trong nội bộ, thiết bị này đã được cơ quan phản gián Anh nghiên cứu kỹ lưỡng và đặt mật danh SATYR.

Mọi thông tin chi tiết vẫn được giữ kín cho đến năm 1987, khi cựu sĩ quan an ninh Peter Wright tiết lộ trong cuốn hồi ký Spycatcher.

Từ đó, The Thing luôn khiến các chuyên gia sử học say mê nhờ sự tinh xảo vượt trước thời đại và cách nó góp phần định hình trò chơi gián điệp thời Chiến tranh Lạnh.

Đồng thời, nó cũng hé lộ một lát cắt kỳ lạ và u ám của văn hóa thượng lưu: phía sau ánh hào quang của những nhà hát kịch (opera) và phòng trưng bày nghệ thuật là các nhạc sĩ cổ điển sáng chế thiết bị nghe lén, và những tác phẩm điêu khắc thủ công trở thành công cụ phục vụ tình báo quân sự.

Câu chuyện về The Thing sẽ được tái hiện trong bộ phim tài liệu dự kiến chiếu ngày 27/9 tại Bảo tàng Máy tính Quốc gia, Bletchley Park, Buckinghamshire.

(Theo BBC News)