Trong công việc làm ăn, trong tính toán về tương lai hay cả đến một chiến lược quân sự… tất cả đều do con người bỏ tâm trí suy nghĩ, bỏ công sức thực hiện, dành thời gian bôn ba, nhưng rồi kết quả không hẳn được như ý muốn. Giới Nho học nhìn sự việc diễn tiến, trải nghiệm qua nhiều hoàn cảnh để rồi một ngày nào đó thốt lên “Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên” và lâu ngày, câu này được lưu truyền trong dân gian trở nên thành ngữ.

Vì thành ngữ “Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên” gồm tám chữ Nho “ 谋事在人成事在天”, được người Trung Hoa phát âm là “móu shì zài rén chéng shì zài tiān” nên có người cho rằng câu này bắt nguồn từ một truyện kể trong thời Tam Quốc, thuộc nhà Thục Hán bên Tàu - đây là một thời kỳ hỗn loạn trong lịch sử Tàu, khi ba nước Ngụy, Thục và Ngô tranh chấp nhau; thời kỳ này bắt đầu từ năm 220 khi nhà Ngụy được thành lập và kết thúc vào năm 280 khi Đông Ngô sụp đổ.

Sách vở Tàu chép rằng: Trong trận hỏa chiến ở hang Thượng Phương, quân sư chiến lược Gia Cát Lượng (Khổng Minh) đã bày mưu để đưa cha con Tư Mã Ý vào thế trận hỏa thiêu. Gia Cát Lượng tin rằng Tư Mã Ý sẽ bị chết cháy ở Thượng Phương Cốc, nhà Ngụy đại nạn tới nơi! Thế nhưng, bỗng gió nổi lên, trời đổ mưa rào. Bao nhiêu lửa đều bị dập tắt hết, cha con Tư Mã Ý thoát chết. Gia Cát Lượng đứng trên cao nhìn tàn cuộc mà mắt rơm rớm lệ, đành ngước mặt lên trời thống khổ: “Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên”.

Gia Cát Lượng trong Tam Quốc Diễn Nghĩa có thể nói là một người rất khôn khéo, mọi việc lớn nhỏ đều được chuẩn bị trước có tính toán cẩn trọng. Nhưng Gia Cát Lượng cũng không phải là một vị thần có thể giữ cho sự việc xảy ra đúng theo mưu kế của mình.

Trở lại thành ngữ trên, trong câu này có hai nhân vật: người và trời. Người thì bằng xương, bằng thịt, ai cũng thấy và biết rõ người có tâm trí tự do, nghĩ sao cũng được và làm thì ỷ vào sức mình. Còn Trời thì không hình thù, không sắc tướng; chỉ có ai tin mới cho là có; ai không tin thì chẳng hiểu Trời là gì. Thực tế, việc gì mà con người không làm ra được nhưng có để hưởng thì đó là của Trời; chẳng hạn như không khí do Trời ban sẵn để người hít thở; vàng bạc, kim cương do Trời tạo ra trong lòng đất để người đào xới, khai quật mà dùng. Ở đời này, chẳng có gì tự nhiên mà có; tất cả tài nguyên, thú rừng, cá biển, chim trời, đất đai, sông ngòi và cả loài người đều do đấng tạo hóa dựng nên – đấng đó là Trời. Nếu tin vào Trời thì “Mưu sự tại nhân, thành sự tại Thiên” mới có ý nghĩa.

Khi tạo ra loài người, Trời cho con người tự do nghĩ, nói và làm; nhưng Trời đổ phước cho những ai biết làm đẹp ý muốn của Trời. Ý muốn của Trời là con người phải yêu thương nhau, phải kính sợ và tôn vinh Trời; mọi sự phải công bình, không có hành vi gian ác, lừa đảo và dối trá; phải tìm sự khôn ngoàn từ Trời; đừng ỷ vào tài trí, quyền lực, sức mạnh hay sự giàu có của riêng mình (mà thực tế chẳng có gì của mình – khi qua đời rõ ràng là hai tay buông xuôi chẳng mang theo được gì). Trời sẽ can dự vào công việc của người một khi người đó không làm theo ý muốn của Trời, theo kỳ hạn của Trời. Cũng vì hiểu như vậy, người đời đưa ra lời khuyên rằng việc gì cũng phải tuân theo “thiên thời, địa lợi, nhân hòa”.

Con người khi toan tính việc gì hầu như dựa vào 5 yếu tố: tiền bạc, tài nguyên, sức lực, thời gian và may mắn. Nếu năm yếu tố này thuận, công việc sẽ hoàn tất. Thực tế, họ vẫn e dè ở yếu tố thứ năm “may mắn” vì là yếu tố nằm ngoài sức lức, tiền bạc và quản lý của họ. Thế nên, cho dù cả bốn yếu tố đầu đều “thuận buồm, xuôi gió”, họ vẫn âu lo, thấp thỏm “liệu có trót lọt không đây?”, Nếu thành, họ cho rằng “may mắn”, nếu không thành họ nói “thiếu may mắn” hay “bất hạnh” mà không nghĩ rằng “chẳng đẹp lòng Trời”. Theo lý sự, đã không tin có Trời – Đấng tạo ra mọi sự, cai quản mọi sự - tức là tin tưởng trọn vẹn vào bốn yếu tố đầu và thành công phải là chắc chắn như bài tính 2 cộng 2 là 4, hai nhân hai cũng là phải bốn – không thể sai lệch được! Thật ra “cái may mắn” mà người không tin Trời ấy lại chính là điều cốt cán do Trời điều hành.

Trời không khắt khe để ban “may mắn” (thực tế là phước chứ không có may mắn trên đời này) vì Trời sẵn sàng cho người sự khôn ngoan nếu tìm đến với Trời. Có khôn ngoan từ Trời thì mọi việc đều thành vì khôn ngoàn từ Trời là làm điều ngay thẳng, công bình, có tình yêu thương, không kiêu căng nhưng khiêm nhường, không gian ác nhưng nhu mì, không ỷ sức mình nhưng hòa thuận. Trong chữ khôn ngoan từ Trời mang ý niệm khôn là không hại mình, ngoan là không hại người; khác hẳn với khôn lanh là mau mau giành phần lợi và khôn lỏi là lợi dụng cơ hội hoặc tìm cách để giành lợi hơn người.

Tóm lại, thành ngữ “Mưu sự tại nhân, thành sự tại Thiên” là ý của người xưa nhắc nhở chớ nên ỷ sức mình, toán tính mưu kế mong hơn người, giành lợi cho mình mà không đẹp lòng Trời (vì thiếu công bình, không ngay thẳng, có gian dối, tỏ ra kiêu kỳ, ỷ sức mình… để lấn át giành thắng) – một khi không đẹp lòng Trời thì nên hay không nên sẽ do Trời định! ª

(Viết riêng cho Nam Úc & Dân Việt News)