Mấy lúc gần đây trên TV Úc có quảng cáo về “Tìm về Cội nguồn” bằng cách dùng xét nghiệm DNAđể dò tìm ra dòng họ thân thích, rất hấp dẫn người xem – nhưng cần phải có nhiều tiền mới đủ trả cho dịch vụ tân tiến này.

Thế nhưng, người Việt ngày xưa tất nhiên là không hiểu về DNA – ngay cả toàn cầu thời đó cũng chưa khám phá ra DNA – lại có cách khác để ghi nhớ và nhận biết về nguồn gốc gia tộc của mình.

Người Việt vẫn quan niệm rằng “chim có tổ, người có tông”, do vậy tổ tiên người Việt đã nghĩ ra hình thức lập nhà Từ đường thờ cúng tổ tiên, và ghi nhớ lai lịch của thân thuộc viết thành gia phả.

LAI LỊCH CỦA NHÀ TỪ ĐƯỜNG

Nhà Từ đường là một kiến trúc chẳng phải do một gia đình mà bởi nhiều gia đình trong cùng một dòng họ lập nên để thờ cúng tổ tiên – xây dựng trên một khu đất riêng, do một gia đình trong họ được cắt đặt trông coi.

Tại nhà Từ đường, những kỷ vật của dòng họ, gia phả của dòng họ được lưu giữ cách cẩn trọng và đồng thời cũng là nơi tổ chức các lễ giỗ tổ tiên chung và họp mặt họ hàng đông đủ.

Khác với bàn thờ gia đình, nhà Từ đường thuộc sở hữu chung của dòng họ, thể hiện lòng tôn kính tổ tiên và tinh hần gắn kết của những người phát xuất từ cùng một gốc gác. Người trông coi phải lo thắp đèn dầu thường xuyên, ngày đầu tháng và giữa tháng phải dâng hoa trái, thăp nhang… khấn vái.

Thuở xa xưa đó, người Việt sống thành làng. Mỗi làng có nhiều gia đình gồm nhiều dòng họ khác nhau. Mỗi họ có thể sống gần nhau hoặc tản mát trong làng. Từ đó, mỗi họ có niềm tự hao riêng và vô hình trung đi đến chỗ ganh đua giữa các họ tộc. Bởi vậy, nhà Từ đường được kiến trúc sao cho nổi bật, khang trang, tốn kém để phô bày được sự thành đạt của con cháu trong dòng họ. Qua đó, nhà Từ đường trong cùng một làng thường có các bề dáng và kiểu cách khác nhau. Ba loại kiến trúc căn bản phổ biến gồm:

• Nhà từ đường 3 gian: Gồm gian giữa đặt bàn thờ chính và hai gian bên dùng tiếp khách hoặc để đồ lễ. Kiểu nhà 3 gian có cấu trúc đối xứng kết hợp sân gạch đỏ tạo nên vẻ trang nghiêm, gần gũi.
• Nhà từ đường 5 gian: Thường dành cho dòng họ lớn, có không gian rộng rãi hơn. Kết cấu nhà gỗ có nhiều cột, được chạm khắc tinh tế.
• Nhà từ đường có chái hai bên: Phát triển từ mẫu 3 hoặc 5 gian, phần chái mở rộng giúp tăng diện tích. Kiểu nhà này thường thấy ở vùng nông thôn Bắc Bộ và những nơi có đất đai rộng rãi, mặt bằng lớn.

Mỗi miền Nam, Trung, Bắc của Việt Nam có lối thiết lập nhà Từ đường khác nhau. Sự đa dạng này có thể phản ảnh bởi điều kiện tự nhiên, văn hoá, lịch sử và phong tục tập quán của từng vùng miền.

Trong việc xây dựng nhà Từ đường truyền thống, gỗ là vật liệu chính. Các loại gỗ được dùng nhiếu nhất bao gồm gỗ lim (cứng chắc, chịu lực tốt, ít cong vênh, không bị mối mọt; có màu nâu sẫm tự nhiên, vân gỗ đẹp và rất bền bỉ); thứ đến là gỗ mít (dễ chạm khắc, có mùi hương đặc trưng); và gỗ gõ đỏ (độ cứng tốt, hạn chế mối mọt, thớ gỗ mịn, vân rõ ràng).

Ba loại gỗ này được sử dụng tùy bộ phận kiến trúc có khắc chạm tứ linh, tứ quý hoặc hoa sen với những hoành phi, câu đối.

Khi xây dựng nhà Từ đường, mỗi dòng họ đều quan tâm đến những điểm quan trọng gồm hướng và vị trí của kiến trúc; vật liệu phải bền vững và yếu tố mỹ thuật cao. Trải qua nhiều năm tháng, ngày nay có những nhà Từ đường được xem là một kỷ vật của một thời đại được quốc gia liệt vào hàng báu vật lịch sử không thể thay đổi hay di dời.

Nhờ có nhà Từ đường mà người cùng một họ kết nối tình thân dường như không đứt đoạn - hàng năm mỗi họ có những ngày nhất định để sum họp tại nhà Từ đường của họ mình trước là cúng bái tổ tiên sau là ăn uống hàn huyên. Những buổi tụ họp này không chỉ mang lại cơ hội để mọi người gặp gỡ, trò chuyện mà còn tăng cường mối quan hệ giữa các thành viên. Qua đó, nhà Từ đường trở thành một nơi không chỉ để thờ cúng, mà còn là nơi chia sẻ yêu thương, liên hệ giữa những người cùng huyết thống. Thế nên dù cho có ở xa, nhiều người cũng thu xếp về cho được. Một truyền thống có giá trị văn hóa và tâm linh cách sâu đậm trong xã hội Việt Nam.

GIA PHẢ CỦA DÒNG TỘC

Gia phả thường là sổ sách ghi chép về sinh hoạt của từng gia đình trong cùng một dòng họ, bắt đầu từ một gia đình trưởng tộc.

Với mỗi gia phả, khi biên soạn đều có phần mở đầu để giới thiệu sơ lược về dòng họ, về nguồn gốc tổ tiên bao gồm đầy đủ nhánh (trưởng tộc), từ nơi sinh nơi mất đến công việc học hành và phương thức sinh sống; rồi từ đó ghi chép chi tiết của mỗi gia đình phát xuất từ gia đình trưởng tộc. Như vậy, mỗi dòng học có nhiều nhánh, mỗi nhánh là một trưởng tộc nghĩa là có nhiều bộ gia phả.

Các phần chính của một bộ gia phả bao gồm: phả ký, phả hệ và phả đồ.

• Phả ký: Ghi chép kỹ lưỡng về lịch sử của từng gia đình từ việc hôn nhân, số con trai gái, việc học hành đỗ đạt, công danh sự nghiệp, lề lối sinh hoạt, nơi cư ngụ và thành quả gia sản. Thu thập những câu chuyện đặc biệt hay nổi bật của các thành viên trong mỗi gia đình. Lối hành văn trong phần phả ký có thể dùng hình thức thuật truyện, văn phong trong sáng, dễ đọc, dễ hiểu kèm theo hình ảnh minh chứng.

• Phả hệ: Là một biểu đồ ghi rõ tên của các thành viên từng gia đình phát xuất từ cặp đôi trưởng tộc. Có thể ghi chép phần phả hệ theo ba cách: viết theo hàng ngang, viết theo chiều dọc hoặc kết hợp ngang và dọc. Dù bằng cách nào, cá nhân từ mỗi gia đình được ghi rõ thông tin như họ và tên, giới tính, nơivà năm sinh, nơi và năm mất (nếu có). Theo quy định, bên trái là tên người con ruột, bên phải là tên của người phối ngẫu; nếu có thêm thông tin về năm lập gia đình cũng tốt.

Phả hệ giúp đời sau hiểu rõ hơn về quan hệ gia đình và truyền thống về lịch sử của mỗi thành viên trong gia phả.

• Phả đồ: Một biểu đồ đơ giản ghi tên những cá nhân nội tộc (con trai) xuất phát từ tộc trưởng mà ra từ đời này đến đời kế tiếp – nhiều nhánh. Con gái khi lập gia đình sanh con mang theo dòng họ nhà chồng nên không được ghi vào phả đồ. Thí dụ cặp tộc trưởng sanh hai trai, từ hai trai sanh ba cháu trai; từ ba cháu trai sanh 7 chắt trai). Gia đình nào không sanh được trai thì ngưng tại đó (tuyệt tự). Người con trai không lập gia đình hoặc không có con cũng xem như nhánh đó tuyệt tự.

Có hai cách thiết lập phả đồ:

• Trình bày theo hình cây: Bắt đầu từ gốc là đời thứ nhất, các cành mọc ra biểu thị các chi trong dòng họ. Cành phía trái thường biểu thị cho các chi trên, trong khi cành phía phải thường biểu thị cho các chi dưới. Các cành con lại phân chia từng lớp từng tầng trong dòng họ. Hình thức này sinh động và dễ hiểu, nhưng việc trình bày có thể khó khăn đối với các họ lớn có nhiều đời.
• Trình bày theo vòng tròn đồng tâm: Các vòng tròn đồng tâm được vẽ, với cặp đôi trưởng tộc ở trung tâm, vòng thứ hai là đời thứ hai, vòng thứ ba là đời thứ ba, và tiếp tục lan tỏa ra ngoài. Mỗi vòng chia làm nhiều ngăn, mỗi ngăn là một ngưởi con trai, và vòng kế đó chia thành ngăn ngỏ và mỗi ngăn nhỏ là tên của cháu. HÌnh thức này chỉ phù hợp cho các gia đình với số lượng thành viên ít, và khó áp dụng cho các họ tộc đông người.

TỪ ĐƯỜNG VÀ GIA PHẢ THỜI HIỆN ĐẠI

Nhà Từ đường của dòng họ vẫn được xây cất, nhưng các hình ảnh và vật thể kỷ niệm có thể được ghi lại bằng kỹ thuật số để lưu giữ trong ổ cứng và chiếu lên màn ảnh máy vi tính hay tivi. Đồng thời những buổi sum họp có thể không đông đảo như trước vì con cháu trong dòng họ làm ăn, sinh sống nơi xa (trong nước hoặc ngoài nước) nên không về được nhưng vẫn có thể theo dõi “live stream” hoặc xem lại qua video đưa lẹn YouTube.

Gia phả hiện đại có thể là Facebook. Kết hợp những Fcebook của người trong cùng dòng họ là có một bộ gia phả chẳng những đầy đủ mà còn chi tiết rõ ràng và linh động hơn gia phả biên soạn trên giấy.

Dù Từ đường và Gia phả có thể thay đổi theo tiến bộ khoa học, nhưng quan trọng hơn cả là người trong cùng dòng họ có thực sự còn liên kết với nhau không, có biết hãnh diện về dòng họ mình hay là “bán anh em xa, mua láng giềng gần” hoặc tệ hơn “xa mặt cách lòng”… Văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt qua kiến trúc Từ đường và những bộ Gia phả bị phôi phai thì thật đáng tiếc! Các thành viên gia đình xuất phát từ một trưởng tộc, cùng một dòng họ hãy tận dụng mạng xã hội để liên kết một cách vững vàng cho truyền thống văn hóa của dân tộc Việt không phôi phai, âu đó là việc được duy trì đời đời, hay biết mấy! ª

R. N. (Viết riêng cho Dân Việt News)