Tại Úc, khi mùa nắng nóng đến, cháy rừng là mối đe dọa cho nhiều cộng đồng dân chúng, là những tháng ngày bận rộn cho đội cứu hỏa; thậm chí nhiều toán tình nguyện phụ một tay mà các đám cháy cũng vẫn bùng phát suốt tuần, âm ỉ than nóng, khói tro bao trùm một không gian rộng lớn kéo dài cả tháng!

Mùa cháy rừng năm 2019–2020 được đi vào lịch sử vì sự thiêu đốt một bề mặt quá rộng, lây lan tới khu dân chúng thiêu rụi nhà cửa, đốt hàng trăm ngàn thân cây, hàng trăm ngàn động vật cháy khét và được gọi là Mùa Hè Đen - là một trong những mùa cháy rừng dữ dội và thảm khốc nhất được ghi nhận ở Úc.

Điều kiện khô hạn bất thường, thiếu độ ẩm trong đất và sức nóng của ánh nắng mặt trời vào mùa hè như lửa phủ trên những vùng cỏ khô, lá cây khô dễ dàng tạo ra những trận cháy rừng khủng khiếp... Đúng là “lửa gần rơm lâu ngày cũng bén”.

Vùng nông thôn Việt Nam ngày trước, gia đình nào cũng phải nhúm lửa bằng rơm, rạ để nấu ăn cho người, nấu cám cho heo. Qua những tháng ngày dùng rơm nhúm lửa, bà con nhận ra cách đích xác rằng hễ có rơm rạ cạnh lửa chắng sớm thì chầy cũng tự nhiên phừng phừng bốc cháy.

Bên cạnh đó, trong những đêm hội hè, những buổi đạp lúa, trai gái có dịp tụ tập hát hò, làm việc bên nhau. Lời nói ngọt ngào trao đổi, ánh mắt đưa đẩy tình tứ… thế nào rồi cũng có những cặp bén duyên. Nếu yêu đương giữ gìn trong vòng lễ giáo thì chẳng sao, bằng vụng trộm, lén lút đi quá xa… thế nào cũng làm khổ cho cha mẹ… Do đó, ông bà xưa rất sợ khi trai gái bên nhau chẳng khác gì để rơm gần lửa.

Qua trải nghiệm trong bếp và kinh nghiệm trong sinh hoạt của đời sống, dân gian nông thôn đúc kết nên câu “Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén”; câu này theo thời gian dần dần được mọi nơi am tường và nó được xem là một thành ngữ để cảnh báo hoặc nhắc nhở, hay khuyên bảo.

Từ ý nghĩa thực tế (nghĩa đen) rơm và lửa để cạnh nhau thế nào cũng bốc cháy được hiểu qua nghĩa bóng: trai gái gần gũi nhau lâu ngày rồi cũng bên mến, bên thương và khó tránh khỏi sự đòi hỏi của thèm muốn xác thịt.

Thoạt đầu, câu thành ngữ khuyên trai, gái phải giới hạn trong tình cảm giao tiếp, biết gìn giữ đạo lý, tránh gần gũi theo nhu cầu xác thịt dẫn đến hệ quả không hay làm buồn phiền cho người thân, làm hổ thẹn cho dòng tộc, làm tai tiếng cho chòm xóm.

Mặt khác, thành ngữ “Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén” cũng có thể nhắc rằng sự kiên trì, bền bỉ trong công việc (lâu ngày) thì thế nào cũng tạo nên kết quả (có lửa) - không khác gì “có chí thì nên”.

Ngày nay, trong công và tư sở, nhiều vụ ông giám đốc, bà trưởng phòng có dịp gần với nhân viên - nếu “được mắt” có thể để xảy ra chuyện “bén lửa” và “bốc cháy” - khiến vợ nhà, chồng nhà tức lồng lộng. Do đó, câu “Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén” có giá trị vượt không gian (từ quê lên tỉnh) và vượt thời gian (xưa đúng nay cũng đúng). Người ta khi nói đến câu này thay cho một lời cảnh báo.

Thực tế, gặp nhau ban đầu hai người chẳng thấy gì hấp dẫn ở nhau, nhưng mặt chạm mặt nhiều lần lại khiến thiện cảm đến lúc nào không hay.

Trong tâm lý học xã hội, nguyên tắc gần gũi (proximity principle) cho thấy phản ứng “tình tứ” sẽ xảy ra khi đủ điều kiện khoảng cách và thời gian. Nghĩa là mối quan hệ dễ hình thành giữa những người ở gần và gặp nhau nhiều lần. Như nghiên cứu của Back, Schmukle, và Egloff, tình bạn phát triển một cách tự nhiên giữa những sinh viên ngồi cạnh nhau hoặc trong cùng một nhóm.

Hiệu ứng tiếp xúc thường xuyên (mere-exposure effect) cũng là một cách để lý giải về “lửa gần rơm”. Ta thường có sự e dè hay lãnh đạm ban đầu với những điều mới mẻ, bởi trước đây điều này giúp tổ tiên của chúng ta tránh ăn phải những loại quả lạ có chứa độc. Nhưng càng tiếp xúc, mọi thứ càng trở nên quen thuộc và an toàn. Dần dần, người ta mở lòng đón nhận.

Năm 1992, Moreland và Beach đã chứng tỏ điều này qua việc cho các sinh viên nữ tham gia một lớp học và chia họ thành các nhóm 5, 10, 15 lần đến lớp hoặc không đến buổi nào. Cuối cùng, như giả thuyết, những sinh viên có mặt nhiều hơn thì được yêu thích hơn. Nghiên cứu cho thấy việc tiếp xúc đơn thuần đã làm tăng đáng kể sự thu hút và cảm giác tương đồng giữa các sinh viên đối với những nữ khách đến thăm lớp học.

Bên cạnh câu chuyện tiếp xúc, “sự trôi chảy nhận biết nhau” (perceptual fluency) cũng giúp chúng ta giải thích hiện tượng “càng ở bên ai đó lâu, ta càng thích họ”. Thí dụ của hiện tượng này là việc chúng ta thích xem đi xem lại những bộ phim cũ. Lúc này, chúng ta cảm thấy bộ phim dễ hiểu hơn bởi đã nắm được cốt truyện, quen với nhân vật, nên cũng giảm đi lượng thông tin mới mà não phải tiếp nhận và xử lý.

Tóm lại, chỉ một câu nói rất bình thường trong dân gian, kinh nghiệm của cha ông ta quả thật thâm thúy tiềm ẩn trong “Lửa gần rơm lâu ngày cũng bén” để khuyên chúng ta cẩn thận đừng bước quá xa trong sự giao tiếp mà chiều theo ham muốn là… hỏng đời và mặt khác, có kiên nhẫn bền vững trong công việc thế nào cũng tới lúc “có lửa”. ª

D. Đ. (Viết riêng cho Dân Việt News)