BÚT SA GÀ CHẾT

Ngày nay nếu đem câu “nói với giới trẻ - nhất là giới trẻ lớn lên ở Bút sa gà chết” ra nước ngoài, chỉ biết nói những tiếng thông thường trong gia đình - thì có thể được hiểu là “lấy cây bút thọc cổ gà cho chết”, nghe nó ác và dữ tợn làm sao. Mà thực sự, khi giải thích thành ngữ, tục ngữ Việt, cũng phải thận trọng xét đến bối cảnh của lời nói, hiểu đúng nghĩa đen và rành rẽ nghĩa bóng, ứng dụng như thế nào trong cuộc sống, còn thích hợp ở xã hội hiện đại không hay chỉ nên xem là lời nói “vang bóng một thời” thôi!

Học giả An Chi đã dành nhiều thời gian tra cứu từ điểnvề câu “Bút sa gà chết”. Theo đó, Từ điển tiếng Việt do Văn Tân chủ biên (NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1967) giảng là: “Đã hạ bút ký vào một văn bản thì phải chịu trách nhiệm về chữ ký của mình”; Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức (Nhà sách Khai trí, Sài Gòn, 1970) giải thích là: “Giấy-tờ làm xong là việc đã định, không còn sửa-đổi lôi-thôi gì nữa”. Từ điển thành ngữ Việt Nam của Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Khang, Phan Xuân Thành (NXB Văn hóa, Hà Nội, 1993) ghi là: “Đã viết, đã ký rồi, đã quyết định rồi thì không thể nào thay đổi được nữa, phải gánh chịu tất cả hậu quả của nó”. Từ điển tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học do Hoàng Phê chủ biên (2007) giảng: “Đã đặt bút viết ra hoặc ký rồi thì phải chịu, không sửa đổi được nữa”. Từ điển tục ngữ Việt của Nguyễn Đức Dương (NXB Tổng hợp Tp HCM, 2010) viết: “Bút đã hạ xuống rồi thì gà tất phải chết. Hay dùng với ẩn ý: Đã hạ bút ký là hết còn cách nào để thay đổi/sửa đổi được nữa”.

Học giả An Chi cho biết năm quyển từ điển trên đây không đề cập đến xuất xứ của câu “Bút sa gà chết” với thực tế xã hội đã sản sinh ra nó (vì cũng không cần thiết với mục đích biên soạn). Nhưng Từ điển thành ngữ, tục ngữ, ca dao Việt Nam của Việt Chương (NXB Đồng Nai, 1995) thì có. Quyển này giảng: “Đây là một hủ tục của thời xa xưa. Khi người dân đến cửa quan thì lúc nào cũng có khay trầu rượu và một con gà trống thì may ra mới mong được việc. Điều này đã giúp cho người trong cuộc có một ý nghĩa hài hước, cay đắng: Hễ ngòi bút của các quan ký xuống đơn từ là y như một con gà phải chết! Nghĩa bóng câu thành ngữ này cho rằng, khi đặt bút viết một câu gì thì ta phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về những gì mình đã viết ra. Với lời nói suông thì còn có thể chối cãi được, nhưng chữ viết với nét mực rành rành thì ta còn chối cãi cách nào?”.

Câu tục ngữ “Bút sa gà chết” xem ra không đơn giản và phổ thông như hai hình ảnh “bút” và “gà”. Để dẫn giải bối cảnh của câu thành ngữ này, người ta đưa ra hai câu chuyện như sau.

- Vào thời phong kiến, dân làng rất kính nể lý trưởng, xã trưởng. Giới chức này cũng tỏ ra mình có oai quyền và quan trọng, hay lợi dụng chức vụ để nhận quà cáp. Do vậy, mỗi khi người dân cần đến lý trưởng, xã trương chẳng hạn xin thị thực giấy tờ, bẩm báo kiện cáo đều phải mang theo quà để biếu. Ở vùng quê, nhà nào cũng sẵn gà và gà là món ăn ngon, phổ biến nên cặp gà làm quà xem như là quý, có giá trị. Như thế, khi giới chức hạ bút phê thuận sẽ giữ cặp gà và rồi cặp gà sẽ được giết làm mồi nhậu cho giới chức. Điều này giải thích “Bút hạ xuống thì con gà sẽ toi mạng”.

- Câu chuyện thứ hai kể rằng, dân miền quê ít chữ nghĩa, mỗi khi cần làm giấy tờ đều phải tìm đến những nho sinh, người hay chữ viết giùm và đền đáp lại bằng con gà. Người được nhờ cậy cầm bút viết trên giấy (bút sa), nhận quà và sau đó thì gà bị làm thịt (gà chết) để làm mồi nhắm nhâm nhi.

Chuyện trên kể nghe xuôi tai, đúng như vậy hay không thì chịu thua; bởi lẽ câu nói này phát xuất từ đâu và từ thời nào, không có một dấu vết để minh chứng. Người miền quê nếu bảo là ít chữ thì sao nói được câu gọn gàng và bóng bẩy như vầy “Bút sa gà chết”? Người hưởng lợi từ câu này thì tội gì “vạch áo cho người xem lưng”? Như vậy thì ai vào đây không ngoài các cụ nhà Nho thâm thúy, nghĩa khí và trong sạch - đôi khi bực bội chuyện đời?

Câu “Bút sa gà chết” có thể được người xưa nói ra với ba dụng ý (tùy theo cách giải thích của người ngày nay): (1) một lời cảnh báo, (2) một lời khuyên và (3) một lời tố giác.

- Cảnh báo: Làm việc gì cũng nên cẩn thận, phải suy xét trước sau, lợi hại như thế nào; chớ nên hấp tấp, vội vàng, hờ hởi mà để bị ràng buộc chừng khi muốn thay đổi, tháo lui thì không kịp vì “bút đã sa” tất nhiên “gà phải chết”. Lối giải thích này dựa theo việc dùng bút lông, chấm mực tàu viết trên giấy bản; mực đã được vạch trên giấy thì không sao bôi đi được. Ngày nay, chớ đưa thông tin lên mạng một cách bốc đồng, chừng muốn rút xuống thì đã muộn vì có thể toàn thế giới đã biết; thậm chí có người còn tải xuống để “lưu trữ”.

- Lời khuyên: Một lời nói ranhư “đinh đóng cột”. Đinh thép đóng vào cột gỗ lim, người ngày xưa chẳng biết cách chi để nhổ. Lời nói bông đùa có thể thoảng theo chiều gió, còn viết trên giấy nó còn đó. “Bút sa gà chết” cho biết trước hậu quả mà tránh, nặng hơn “sai một ly đi một dặm”.

- Cảnh giác: Người đời đôi khi nhắc tới câu “Bút sa gà chết” để mỉa mai cường quyền, ác bá. Bác phải đến cửa quan ư, cái gì chứ, muốn quan “gật đầu” thế nào cũng phải “bánh sáp đi, bánh quy lại”, nghĩa là một con gà làm “của lễ”. Tùy việc, tùy tầng lớp quan quyền, mặc tình dân muốn “bút sa” thì “gà chết” và có thể chẳng phải gà sống để làm quà biếu xén mà hẳn phải là tầm cỡ “gà vàng” (thời nay chắc là vậy). Đây cũng do kinh nghiệm cho thấy “đồng tiền đi trước là đồng tiền khôn”!

Trong tiếng Anh có câu “What is written binds the writer” - cái gì đã được viết ra thì người viết gánh chịu sự ràng buộc; một khía cạnh nào đó, câu này có thể coi như tương đương với “bút sa gà chết”. Trọng tâm của “bút sa gà chết” thể hiện một ý nghĩa thâm thúy nhất đó là trách nhiệm, Và vì trách nhiệm, nên lời nói, việc làm, giao dịch, hợp tác cần phải thận trọng để mình không bị thua thiệt, sai trái, bội ước, hay thất hứa do không làm tròn hoặc bị vướng vào quyết định đã đưa ra.

(Viết riêng cho Nam Úc & Dân Việt)