Măng là mầm tre non dễ gẫy gập khi bị chạm mạnh; ngay cả cơn gió lớn cũng làm mầm măng gục ngã.

Qua trải nghiệm trên, trong dân gian Việt, câu thành ngữ “mượn gió bẻ măng” được phát sinh – không biết ai là tác giả và cũng không biết xuất hiện từ bao giờ; chỉ biết rằng nó được truyền khẩu lâu… lâu lắm rồi.

Tất nhiên, ông cha ta dùng câu “mượn gió bẻ măng” theo nghĩa bóng để chỉ hành vi của ai đó lợi dụng thời cơ giành phần lợi về mình dẫu “sát phạt, chèn ép, bóc lột” đối phương không thương tiếc! Câu này, theo Việt Nam Tự điển của Lê Văn Đức, khởi sự là “thừa gió bẻ măng” – tác giả giải thích rằng thừa lúc dông gió khiến bụi bay mù mịt, nhà nhà đều đóng cửa, nên kẻ gian đi bẻ trộm măng và tin rằng chủ vườn sẽ cho là gió tốc đánh gẫy măng và thổi đi mất dạng. Từ suy nghĩ đó, nhiều câu chuyện ẩn dụ “thừa gió bé măng” được dựng nên.

Câu chuyện ẩn dụ thứ nhất có vẻ thần thoại Tây phương nhưng đọc qua cũng thấy hợp lý cho câu “thừa gió bẻ măng” nên trích đăng để cùng độc giả am tường.

Tại ven rừng thưa nọ, nhiều bụi tre mọc thẳng đứng, gần gũi bên nhau. Trong số những cây tre đẹp nhất phải kể đến là nhóm tre mang tên Điền Trúc với thân hình cao lớn vượt trội, mắt tre cách khoảng khá dài, nước da tre xanh thẫm bóng mượt. Năm nào bụi tre Điền Trúc cũng cho ra đời 3 – 4 lứa măng mập mạp, mau lớn lạ thường. Thế nhưng, duy năm ấy, Điền Trúc chỉ nảy sanh một chồi măng duy nhất.

Từ rừng thưa này, có chú gấu con mon men ra ven rừng, đứng nhìn chồi măng Điền Trúc mà thèm thuồng và nghĩ bụng khi măng lớn hơn sẽ đến bẻ để đủ ăn vài ngày. Thế nhưng Điền Trúc không hề hay biết mà lại hết sức tự hào vì chồi măng lớn nhanh như thổi. Thân măng cao hơn đầu người cùng với lớp vỏ ngoài nõn nà. Điền Trúc luôn chăm chút, che chở cho búp măng non và tin rằng không lâu nữa búp măng sẽ trở thành cây tre đẹp nhất rừng. Một hôm, gấu con xuất hiện tại nơi họ hàng nhà tre sinh sống và tất nhiên chú ý đến búp măng hôm trước. Gấu con không ngờ búp măng bây giờ cứng cáp và cao to khiến gấu mê tít mắt. Gấu con lập tức chạy tới chỗ búp măng duy nhất với ý định sẽ bẻ mang về làm thức ăn cho gia đình. Dù cố lấy thân mình xô đẩy nhưng gốc măng vẫn đứng trơ trơ. Gấu nằm yên vừa nghỉ mệt vừa nghĩ kế. Bỗng nhiên rừng cây xào xạc, gió lớn thổi tới ào ào, thân tre đu dưa, nghiêng ngả. Gấu chồm dậy, đúng lúc măng non bị gió đẩy cong xuống. Gấu nhào tới víu lấy ngọn măng. Nhờ thân nặng nề của gấu, chồi măng lập tức bị gãy phập xuống gần gốc. Điền Trúc chưa kịp nhận ra thì gấu con đã hớn hở ngoạm măng chạy biến vào rừng. Xem ra, thừa lúc có gió thổi rạp thân măng xuống, gấu con đã bẻ được cây măng lớn. Gấu con dù yếu sức nhưng thừa lúc gió mạnh, đánh đu trên ngọn măng đã đủ sức làm gẫy măng. Người đời thấy vậy mà thốt lời “thừa gió bẻ măng” là vậy.

Ẩn dụ thứ hai kể rằng, ở một làng nọ, có một anh chàng bắt được một giỏ cá nhưng chẳng biết nấu với gì. Hôm ấy, trời bỗng đổ mưa to lại có gió lớn, nhìn sang vườn nhà hàng xóm thấy bụi tre có mấy cây măng non đang bị gió quật nghiêng ngả. Chụp lấy cơ hội này, anh ta liền nảy ra ý định ăn trộm măng. Nhân lúc gió lớn, anh ta nhảy qua hàng rào, lanh chân đến bụi tre và bẻ mấy búp măng. Trong đầu anh này có sẵn lý lẽ để nói với hàng xóm nếu bị lộ việc bẻ măng trộm. Thật vậy, khi anh cầm măng trên tay và đi ra thì bị chủ nhà về bắt gặp nên cật vấn: “Sao anh lại bẻ măng trong vườn nhà tôi?” Anh trộm măng to miệng cãi: “Anh thấy tôi bẻ măng của anh hồi nào?” Chủ nhà lại hỏi: “Thế cái gì trên tay anh?” Anh ta liền đáp: “Thì là búp măng”. Chủ nhà cười thành tiếng: “Rõ ràng anh bẻ măng của tôi!” Anh trộm măng cãi chày “Tôi không bẻ mà gió to làm gẫy măng. Cụm măng non mềm yếu như vậy gặp gió to, làm thế nào đứng vững được, đúng chưa? Lần sau tre nhà anh có măng, anh phải cắm cọc, buộc vào cho măng có chỗ vịn. Măng gẫy thì tôi lượm.” Chủ nhà nghe anh chàng nói có lý nên để anh ta mang măng tươi về nấu với cá tươi.

Cả hai ẩn dụ trên cho thấy, kẻ xấu đã lợi dụng lúc gió to để thực hiện hành vi trộm cắp nhằm đem lợi cho mình. Theo “Tục ngữ sưu tập và lược giải” của Phan Thượng Hải, “nghĩa đen” của thành ngữ “mượn gió bẻ măng” chính là lợi dụng cơ hội, lợi dụng lúc có nguyên cớ bao che để làm việc xấu, sai trái.

Hành động “mượn gió bẻ măng” được thực hiện trong nhiều lãnh vực. Người làm công lợi dụng lúc chủ đi vắng trổ tài ăn cắp vặp chuyển về nhà một vài thứ cần dùng. Giới doanh nhân cũng nhiều người thấy công ty bạn đang lúc hụt vốn đến gạ gẫm mua lại với giá hời thay vì ra tay cứu giúp.

Có một ông chủ sự nọ được cấp dưới tặng mấy tá hột gà và con gà mái dầu mập ú. Cuối tuần, bạn đến chơi, ông không sai vợ nhà đi chợ mà đãi bạn với những gì được tặng vì ông biết áp dụng câu “mượn hoa cúng Phật” được xem tương tự như “mượn gió bẻ măng” nhưng không thuộc dạng “ăn trộm”. Thí dụ khác, trẻ em Úc thường được cha mẹ chuẩn bị bữa ăn đem đến trường dùng vào buổi trưa. Em nọ thấy bạn mình không có gì mang theo nên lấy cặp sandwich mẹ làm cho đưa bạn. Đấy cũng là việc làm “mượn hoa cúng Phật” – chẳng phải tự mình làm, tự mình có mà giúp người khác nhân cơ hội có thể thực hiện. Việc này cũng được xem là hình thức của “thừa gió bẻ măng” nhưng có tính cách tích cực! Thế mới biết ngôn ngữ Việt tuy giản dị nhưng mà “bí hiểm” lắm!

D. Đ. (Viết riêng cho Dân Việt News)