Cảnh đổ nat trong trận động đất tại Newcastle (NSW) năm 1989 (Ảnh: Đại học Newcastle)

Có ai nghĩ rằng tính từ đầu năm 2025 đến nay, trên toàn thế giới đã xảy ra 482 vụ đông đất được ghi nhận với cường độ từ 5.5 độ richter trở lên. Trong đó trận động đất mạnh nhất xảy ra ngày 18/9, với cường độ 7.8 độ richter trên bán đảo Kamchalka, thuộc Nga.

Về thiệt hại nhân mạng cao nhất, phải kể đến trận động đất ngày 28/3 (cách nay 30 tuần lễ) tại Myanmar (Miến Điện) cướp đi sự sống của 3,815 người; tiếp theo là trận động đất tại Afghanistan với 2,205 người tử vong ngày 31/8 (cách nay 8 tuần). Quốc gia có số lượng động đất được ghi nhận nhiều nhất trong năm 2025 cho đến nay là Nhật Bản (126,534 vu gồm cả lớn lẫn nhỏ), kế đó là Hoa Kỳ (77,348 vụ). Tuy nhiên, các quốc gia có hoạt động địa chấn mạnh nhất lại là Nga, Philippines và Chile.

Nhìn vào danh sách 10 quốc gia có nhiều trận động đất nhất trong năm 2025, tất nhiên không thấy Úc. Vì không có Úc trong sổ “phong thần”, có thể nào chúng ta quyết đoán Úc châu chẳng lo gì động đất? Hãy khoan mỉm cười “cao ngạo”. Nhớ lại 10 giờ 27 phút sáng ngày 28/12 năm 1989, trận động đất ở Newcastle (NSW) với cường độ 5.6 Richter, cướp đi 13 sinh mạng con người, hơn 160 người khác nhập viện, thiệt hại vật chất ước tính gần 4 tỷ Úc kim - 50,000 ngôi nhà bị hư hại bao gồm 35,000 nhà ở và 300 cơ sở, nhà cửa bị phá hủy hoàn toàn. Và 21 năm trước đó, một trân động đất diễn ra ỡ thị trấn Meckering, cách Perth (Tây Úc – WA) về hướng Đông 130km vào lúc 10 giờ 58 phút sáng 14 /10 năm 1968 (giờ địa phương) với cường đô

6.7 Richter.

Khi nói đến động đất, cuộc sống ở Úc an toàn hơn nhiều so với các nơi khác trên thế giới, vì Úc nằm khá xa ranh giới mảng kiến tạo, nơi thường xuyên xảy ra động đất lớn. Tuy nhiên, lục địa Úc vẫn có thể hứng chịu những trận động đất có khả năng gây thiệt hại nặng nề.

Động đất ở Úc xảy ra do sự giải phóng đột ngột áp lực tích tụ chậm rãi trên khắp mảng kiến tạo Úc khi nó di chuyển về phía đông bắc khoảng 7 cm mỗi năm. Mảng Úc là khối đất liền lục địa di chuyển nhanh nhất trên Trái Đất và đang va chạm với mảng kiến tạo di chuyển nhanh nhất, mảng Thái Bình Dương, nằm ở phía bắc và phía đông Úc. Những chuyển động kiến tạo kết hợp này gây ra sự tích tụ áp lực bên trong mảng Úc, sau đó được giải phóng trong các trận động đất.

Làm thế nào để đo lường quy mô của một trận động đất?

Động đất là kết quả của các rung động xảy ra khi đá trong lòng đất vỡ hoặc dịch chuyển do ứng suất. Bề mặt ngầm nơi xảy ra chuyển động được gọi là mặt phẳng đứt gãy. Sóng năng lượng phát ra dọc theo mặt phẳng đứt gãy này, hay còn gọi là sóng địa chấn, là những gì chúng ta đo lường bằng phương pháp vật lý. Chúng ta sử dụng các thiết bị gọi là máy đo địa chấn để đo biên độ của các sóng này, mô tả lượng năng lượng được giải phóng trong trận động đất.

Nếu chúng ta biết khoảng cách sóng địa chấn đã di chuyển, chúng ta có thể tính toán được cường độ hoặc quy mô của trận động đất. Vì năng lượng địa chấn giảm dần khi di chuyển ra xa nguồn, chúng ta phải tính đến khoảng cách này trước khi có thể tính toán chính xác cường độ.

Thang đo cường độ là logarit, vì vậy cứ mỗi đơn vị tăng về cường độ thì biên độ sóng trên địa chấn đồ tăng gấp 10 lần. Năng lượng giải phóng cũng tăng gấp 32 lần. Ví dụ, một trận động đất có cường độ 6.0 độ richter giải phóng năng lượng nhiều hơn khoảng 32 lần so với một trận động đất có cường độ 5.0 độ richter. Cường độ 5 độ richter tương đương với năng lượng giải phóng của một vụ nổ hạt nhân dưới lòng đất. Vì vậy, ví dụ, trận động đất có cường độ 9.0 độ richter ở Sumatra năm 2004 gây ra trận sóng thần trên khắp Ấn Độ Dương tương đương với năng lượng giải phóng của 3.5 triệu vụ nổ nguyên tử tiêu chuẩn.

Tại sao động đất được cảm nhận theo những cách khác nhau?

Cường độ chỉ là một chỉ số về những tác động dự kiến mà một trận động đất có thể gây ra ở bất kỳ khu vực nào. Mức độ nghiêm trọng của rung lắc trong một trận động đất bị ảnh hưởng bởi các yếu tố cụ thể và độc đáo khác như độ sâu của trận động đất, địa chất địa phương và điều kiện đất đai. Thiệt hại về công trình cũng phụ thuộc vào chất lượng và loại hình xây dựng. Rõ ràng, khoảng cách từ tâm chấn cũng sẽ ảnh hưởng đến độ rung động cảm nhận được tại một địa điểm.

Vị trí hai chiều của một trận động đất được gọi là tâm chấn. Đây là điểm được đánh dấu trên bản đồ. Đôi khi vị trí của trận động đất cũng được gọi là chấn tâm. Chấn tâm là vị trí ba chiều của trận động đất, cùng với vị trí của nó, bao gồm cả độ sâu của nó trong lòng Trái Đất. Bởi vì địa chấn đồ mô tả rõ ràng sự khởi đầu của một trận động đất, vị trí được đo sẽ xác định điểm mà trận động đất bắt đầu vỡ dọc theo mặt phẳng đứt gãy. Đối với những trận động đất lớn, tâm chấn không nhất thiết là điểm dọc theo mặt phẳng đứt gãy nơi xảy ra rung lắc hoặc thiệt hại lớn nhất.

Giám sát động đất  và sóng  thần

Văn Phòng Khoa học Địa chất Úc (Geoscience Australia - GA) theo dõi, phân tích và báo cáo về các trận động đất lớn để cảnh báo các nhà quản lý tình trạng khẩn cấp, chính phủ và công chúng về động đất ở Úc và nước ngoài. Những cảnh báo này sau đó cho phép các nhà quản lý tình trạng khẩn cấp thông báo cho cộng đồng về động đất trong khu vực của họ và để điều động mức độ ứng phó và hỗ trợ khẩn cấp phù hợp. GA cung cấp dịch vụ giám sát và cảnh báo động đất 24/7. Vì động đất không thể dự đoán được, nên động đất chỉ có thể được cảnh báo về thời gian, địa điểm và cường độ sau khi được ghi nhận và phân tích bởi Nhà địa chấn học trực ban của GA. Trước tiên, năng lượng địa chấn phải đủ lớn để đạt tới tối thiểu ba máy đo địa chấn. Quá trình này có thể mất khoảng 3 đến 4 phút.

Sau khi vị trí của trận động đất được tính toán, cường độ có thể được xác định. Quá trình này có thể mất thêm 3 đến 4 phút nữa. Vì vậy, động đất thường được thông báo trong khoảng 10 phút, nhưng luôn được cảnh báo càng sớm càng tốt. Đôi khi, cảnh báo có thể nhanh chóng chỉ từ 6 đến 7 phút tùy thuộc vào sự phân bố và số lượng máy đo địa chấn xung quanh tâm chấn. Tuy nhiên, các trận động đất nhỏ có cường độ dưới 2.5 độ richter có thể mất nhiều thời gian hơn do sóng địa chấn đôi khi khó phân tích. GAcũng vận hành Trung tâm Cảnh báo Sóng thần Liên hợp Úc (JATWC) phối hợp với Cục Khí tượng Úc. JATWC là nhà cung cấp cảnh báo sóng thần chính thức cho Úc. JATWC hoạt động 24/7 và có thể phát hành bản tin sóng thần trong vòng 15 phút kể từ khi bắt đầu xảy ra động đất có khả năng gây ra sóng thần.

Thông báo cho cộng đồng khi xảy ra động đất

Cảnh báo động đất rất quan trọng đối với các nhà quản lý tình trạng khẩn cấp và công chúng. Đối với những trận động đất nhỏ xảy ra gần đó, rung chấn có thể nghe như tiếng nổ hoặc tiếng va chạm mạnh, giống như có vật gì đó đập vào nhà. Người dân bị ảnh hưởng muốn biết đó là gì và điều gì có khả năng xảy ra. Nếu GA có thể xác định được vị trí của một sự kiện địa chấn, và có thể xác định cường độ của nó tức thì sẽ thông báo cho công chúng thông qua trang web GA và nguồn cấp dữ liệu Twitter @EarthquakesGA. Đối với những trận động đất lớn, có khả năng gây thiệt hại lớn, có thể làm rung chuyển

toàn bộ một tiểu bang, nhu cầu ứng phó khẩn cấp ngay lập tức để cứu sống người dân trở nên cấp thiết. Mặc dù một khu vực hoặc vùng rộng lớn có thể bị ảnh hưởng bởi rung chấn của trận động đất, cảnh báo động đất cung cấp cho lực lượng ứng phó khẩn cấp vị trí của các khu vực có khả năng chịu thiệt hại nặng nề nhất và nơi tập trung nỗ lực cứu hộ ban đầu.

Có một số cách để ghi nhớ những việc cần làm nếu xảy ra động đất. Những

người gặp động đất nên ở trong nhà và tìm nơi trú ẩn dưới gầm bàn, ghế dài hoặc khung cửa – một phương châm có thể nhớ là "Cúi xuống, Che chắn, Giữ chặt" khi cảm thấy động đất. Sau đó, điều quan trọng là phải luôn cảnh giác - đề phòng các dư chấn có thể xảy ra, nghe đài phát thanh địa phương để cập nhật thông tin, tránh sử dụng điện thoại hoặc lái xe, giữ bình tĩnh và giúp đỡ người khác nếu có thể.

Ông Adam Pascale, nhà khoa học trưởng tại Trung tâm Nghiên cứu Địa chấn Úc, chia sẻ rằng, mặc dù động đất đã xảy ra thường xuyên hơn ở Úc trong những năm gần đây, nhưng sự gia tăng này vẫn nằm trong xu hướng dài hạn. “Trong vài năm gần đây, chúng ta đã chứng kiến nhiều trận động đất hơn ở các khu vực đô thị so với khoảng 10 năm trước, những trận động đất này đang diễn ra trong chu kỳ lặp lại thông thường," ông nói.

Khi nói đến trận động đất mạnh 4.8 độ richter ở Tây Úc và vào tháng 3 năm nay, có một trận động đất mạnh 4.7 độ richter ở Nam Úc, ông Pascale cho biết mặc dù đây là trận động đất mạnh cấp 4 đầu tiên trong 100 năm qua, nhưng nó vẫn nằm trong mốc thời gian và mô hình động đất điển hình.

Ông Pascale lưu ý công chúng “Chúng tôi đã phát hiện một trận động đất mỗi tuần ở Đông Nam Úc và thường có khoảng 30 hoặc 40 trận động đất ở đó... luôn có những trận động đất xảy ra mà mọi người không nhận ra, và thường thì cứ khoảng một tháng lại có một trận động   đất   được    cảm    nhận.” Văn Phòng Khoa học Địa chất Úc (GA) luôn cập nhật thông tin về động đất tại Úc từng giây từng phút trên trang mạng của mình https://earthquakelist.org/australia (The complete Australia earthquake report - up-to-date 2025). Đơn cử 10 ngày về trước từ ngày hôm nay 19/10, các vụ động đất được liệt kê như sau:

Ồ thì ra là thế, động đất vẫn có thể bất ngờ xảy ra ở Úc, đừng dửng dưng mà… có ngày hốt hoảng! ª