Tàu tuần tra Healy của Lực lượng Tuần duyên Hoa Kỳ đang phá băng gần thành phố Nome, Alaska. Ảnh chụp ngày 14/01/2012. AFP - HO

Cuộc gặp giữa lãnh đạo Hoa Kỳ Donald Trump và tổng thống Nga Vladimir Putin sẽ diễn ra vào ngày 15/08/2025, tại Alaska, khu vực từng là thuộc địa của Nga, được bán lại cho Hoa Kỳ từ thế kỷ 19. Tại sao lại chọn Alaska để bàn về cuộc chiến ở Ukraine, cách đó hàng ngàn km? Khu vực này từng được coi là biểu tượng xích lại gần nhau trong quan hệ Mỹ Nga, nơi mà biên giới giữa hai nước chỉ cách nhau 3,2 km và vẫn còn nhiều dấu ấn mà Nga để lại.

Việc chọn lựa Alaska cho cuộc gặp giữa hai nguyên thủ không phải là ngẫu nhiên. Vào tuần trước, Nga đã nêu ra việc có thể tổ chức thượng đỉnh này tại các nước vùng Vịnh có quan hệ tốt với cả Hoa Kỳ và Nga. Tổng thống Putin đã đề xuất Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) là một địa điểm phù hợp. Nhưng cuối cùng, hai bên xác nhận sẽ tổ chức tại Alaska.

Về cuộc gặp vào thứ Sáu này, trả lời báo giới tại Washington, hôm 11/08, tổng thống Trump đã ngụ ý rằng Alaska là của Nga : “Cuộc gặp này rất quan trọng, chúng tôi sẽ đến Nga. Chúng tôi sẽ đạt được một thỏa thuận to lớn, hãy đợi xem chuyện gì sẽ xảy ra, mọi người sẽ được biết đầu tiên”. Ông Trump đã nhắc lại hai lần là sẽ “đến Nga”, khiến nhật báo Pháp Le Figaro đặt câu hỏi, liệu đây chỉ là nhầm lẫn hay tổng thống Mỹ có ý định trả lại Alaska cho Nga ?

Alaska là bang thứ 49 của Hoa Kỳ, có diện tích lớn nhất trong 50 bang nhưng dân cư thưa thớt. Đây cũng là bang duy nhất không liền kề phần còn lại của lãnh thổ Hoa Kỳ, nằm tách rời ở phía bắc, và đối diện với lãnh thổ Nga, bị ngăn cách bởi eo biển Bering. Cố vấn ngoại giao của Điện Kremlin, Yuri Ushakov, mô tả việc lựa chọn Alaska là “hoàn toàn hợp lý”.

Khu vực này còn có mối liên hệ sâu sắc với Nga, từng là thuộc địa của Nga và được đặt tên là America Russia trước thế kỷ 19. Dù đã được Hoa Kỳ mua lại, nhưng cho đến nay, theo AFP, những dấu ấn dưới thời Nga thuộc vẫn hiện hữu, qua cộng đồng nói tiếng Nga, cho đến các nhà thờ Chính Thống Giáo. 

Di sản thuộc địa của Nga ?

Từ năm 1725, Sa Hoàng Nga Pyotr Đại đế đã cử Vitus Bering đi thám hiểm bờ biển Alaska, và rất quan tâm đến khu vực này, một vùng đất giàu tài nguyên thiên nhiên và ít người sinh sống, dần đánh dấu sự hiện diện đầu tiên của Nga. Những năm sau đó, các thương nhân Nga buôn lông thú đến đây, lập một số điểm buôn bán, và dần kiểm soát bờ biển. Đến năm 1799, Sa hoàng Pavel I đã ký sắc lệnh thành lập công ty Russian-American Company, trao quyền cho công ty này quản lý và cai trị toàn bộ vùng lãnh thổ này, và chánh thức xác lập thuộc địa Russian America (theo tài liệu của thư viện Presidential Library của Nga.)

Alaska đã được chuyển nhượng cho Hoa Kỳ như thế nào ?

Đến thế kỷ 19, St. Petersburg lại thiếu nguồn lực tài chánh để hỗ trợ các khu định cư lớn hoặc sự hiện diện quân sự dọc theo bờ biển Thái Bình Dương ở Bắc Mỹ, số người Nga định cư lâu dài ở Alaska chưa bao giờ vượt quá bốn trăm người. Thất bại trong Chiến tranh Crimée (1853-1856) cũng khiến Nga càng bớt quan tâm đến khu vực này. Nhiều báo cáo mô tả về một vùng đất “quá tốn kém để bảo vệ, quá xa xôi để yêu thương”.

Nga đã đề nghị bán Alaska cho Hoa Kỳ vào năm 1859, tin rằng Hoa Kỳ sẽ chống lại được âm mưu thâu tóm khu vực này của đối thủ lớn nhất của Nga ở Thái Bình Dương, đó là Vương quốc Anh.

Thỏa thuận bán Alaska (1,72 triệu km2) cho Hoa Kỳ với giá 7,2 triệu đô-la đã được ký tại Washington vào ngày 30/03/1867. Hoa Kỳ có lẽ cũng không ngờ rằng Alaska, được ví như “một miếng trứng cá muối nhỏ” lúc đó, giờ trở thành một kho báu chiến lược, với nhiều tài nguyên được phát hiện, chẳng hạn như mỏ dầu khí, theo trang RTBF.

Vào thời đó, báo chí Mỹ đã chế giễu, cười cợt về quyết định này, phe đối lập coi thương vụ do ngoại trưởng Hoa Kỳ William H. Seward phụ trách là “sự điên rồ của Seward”. Đối với nhiều người Mỹ lúc đó, Alaska chỉ là vùng băng giá mênh mông, tài nguyên chỉ đủ nuôi vài con hải cẩu, vài con cá hồi. Những người bản địa “chẳng mong cầu gì, bỗng chốc thấy lá cờ của họ bị thay đổi”. Alaska đã chính thức trở thành một tiểu bang của Hoa Kỳ vào năm 1959. 

Biên giới Nga - Mỹ cách nhau chưa đến 4 km

Về vị trí địa lý, ở phía tây bắc của bang Alaska, có hai hòn đảo đối diện nhau tại eo biển Bering :  đảo Diomede Lớn (hay còn gọi là Ratmanov) thuộc vùng Tchoukotka của Nga và đảo Diomede Nhỏ thuộc Alaska. Hai đảo cách nhau chưa 3,2km, và còn bị chia cắt bởi đường thay đổi giờ quốc tế, lệch nhau 21 tiếng.

Trên các đảo này, chỉ có vài người bản địa Inuit sinh sống, bằng cách săn hải cẩu và cá voi. Trong hàng thế kỷ, họ di chuyển từ đảo này qua đảo khác bằng thuyền, thậm chí là bằng đường bộ, khi mặt biển bị đóng băng. Thế nhưng, sau thương vụ Alaska, khoảng cách giữa hai đảo cũng xa như chênh lệch múi giờ.

Trong chiến tranh lạnh, Nga đã sơ tán những cư dân hiếm hoi trên dảo Diomede Lớn để xây căn cứ quân sự, tiền đồn. Tại đảo Diomede Nhỏ của Mỹ, trang Huffington Post cho biết có khoảng 200 cư dân sinh sống, vài toà nhà, một trường học và một cửa hàng tạp hoá. Trực thăng chở đồ đến đảo hàng tuần.

Năm 2013, báo Figaro nêu ra căng thẳng tại đường biên giới này, trích lời một cư dân trên đảo của Mỹ: “Khi chúng tôi đi săn gấu, nếu vô tình vượt qua biên giới, người Nga sẽ bắn chúng tôi, họ nhắm bắn vào tuyết ở chân chúng tôi. Họ bắn rất giỏi, nên chúng tôi không gặp rủi ro nào”.

Hai đảo cũng được coi là biểu tượng về việc Nga - Mỹ xích lại gần nhau. Vào năm 1987, một vận động viên người Mỹ Lynne Cox đã bơi từ đảo nhỏ sang đảo lớn, với nhiệt độ nước biển -1,7 độ C, được coi là một nghĩa cử “hoà bình”, khi Nga dưới sự lãnh đạo của Mikhail Gorbatchev (Perestroïka), thực hiện nhiều chính sách cải cách, trong đó có việc cải thiện quan hệ với Hoa Kỳ. Nhiều dự án xây cầu hoặc đường hầm nối hai lục địa Á châu và Mỹ châu cũng đã được thảo luận.

Nga đe dọa chiếm lại Alaska ?

Nếu như Washington ngày nay coi thương vụ này là chuyện của lịch sử, đường bản đồ đã được ấn định, nhiều chính trị Nga vẫn chưa quên được việc để mất đi miếng cá hồi béo bở này. Vào năm 2022, trang báo độc lập The Moscow Times nêu ra đe dọa của điện Kremlin về việc chiếm lại Alaska. Khi Hoa Kỳ và các nước Tây phương lần lượt thông báo các lệnh trừng phạt Nga vì cuộc chiến ở Ukraine, chủ tịch Hạ Viện Nga, Viatcheslav Volodine đã đe dọa Washington “hãy suy nghĩ kỹ” trước khi phong tỏa tài sản của các thực thể Nga ở nước ngoài, bởi vì “chúng tôi cũng có thứ cần lấy lại”, ám chỉ Alaska.

Liên quan đến đề xuất tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý tại Alaska để bang này “quay trở lại” Nga, ông Volodine cười và nói rằng “chúng ta không can thiệp vào việc nội bộ”. Những tuyên bố này cũng đã kích động dân tộc chủ nghĩa ở Nga. Trên mạng xã hội, hashtag #Alaskathuộcvềchúngtôi đã được tạo ra. 

Chủ đề này cũng được truyền thông Nga nhiều lần nhắc đến từ nhiều năm qua. Hồi năm 2021, Oleg Matveychev, một nghị sĩ Quốc Hội, cố vấn truyền thông của Vladimir Putin đã chính yêu cầu Hoa Kỳ “trả lại toàn bộ tài sản của Nga, của Đế quốc Nga, Liên Xô, và nước Nga ngày nay”, ý nói đến Alaska và cả Nam Cực (theo ông là “được” Nga phát hiện), và Fort Ross (ở California), từng là thuộc địa của Nga trong thời gian ngắn.

Theo AFP, quân đội Mỹ thường xuyên thông báo phát hiện, chặn phi cơ của Nga bay quá gần không phận của nước nước này từ nhiều năm qua. Tuy nhiên, điện Kremlin dường như không quá quan tâm đến việc giành lại Alaska. Vào năm 2014, tổng thống Vladimir Putin đã giễu cợt, nói rằng « Alaska quá lạnh ».

(Theo RFI)