Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky từng nói rằng làm tê liệt ngành dầu mỏ của Nga là một biện pháp quan trọng nhằm buộc Moscow ngồi vào bàn đàm phán.

Tác giả, Olga Robinson & Matt Murphy

Vai trò, BBC Verify

Tác giả, Yaroslava Kiryukhina

Vai trò, BBC Tiếng Nga

Trong những tháng gần đây, Ukraine tăng cường mạnh lượng phản công nhằm vào các nhà máy lọc dầu của Nga, gây ra tình trạng khan hiếm nhiên liệu và giá xăng dầu tăng tại một số khu vực trong nước, theo kết quả điều tra của BBC Verify và BBC tiếng Nga.

Phân tách các bản tin của truyền thông Nga và hình ảnh đã được xác minh cho thấy, số vụ phản công bằng thiết bị bay không người lái (drone) nhằm vào các nhà máy lọc dầu – trong đó có cả những cơ sở nằm sâu trong lãnh thổ Nga – đã tăng vọt trong tháng Tám và duy trì ở mức cao trong tháng Chín.

Kể từ đầu năm đến nay, 21 trong tổng số 38 nhà máy lọc dầu lớn của Nga – nơi dầu thô được chế biến thành các sản phẩm như xăng và diesel – đã bị phản công. Số vụ phản công thành công hiện cao hơn 48% so với số lượng của cả năm 2024.

Người dân Nga dường như đang cảm nhận rõ tác động từ các cuộc phản công này. Các đoạn video đã được xác minh cho thấy xe cộ xếp hàng dài chờ đổ xăng. Một số trạm xăng đã tạm ngừng hoạt động để "chờ qua khủng hoảng" thay vì phải bán lỗ, một quản lý nói với truyền thông Nga.

Cơ quan An ninh Ukraine (SBU) không phản hồi yêu cầu bình luận, nhưng Tổng thống Volodymyr Zelensky từng nói rằng làm tê liệt ngành dầu mỏ của Nga là một biện pháp quan trọng nhằm buộc Moscow ngồi vào bàn đàm phán.

Ông Zelenskyy nói trong một bài phát biểu vào tháng Chín: "Những biện pháp trừng phạt hiệu quả nhất – và có tác dụng nhanh nhất – chính là những vụ cháy tại các nhà máy lọc dầu, các cảng và kho chứa dầu của Nga",

"Chúng tôi đã làm suy giảm đáng kể ngành dầu mỏ của Nga, và điều này khiến cuộc chiến của họ suy yếu đáng kể."

Theo phân tách của BBC, số vụ phản công được ghi nhận đã đạt mức cao kỷ lục trong tháng Tám, với 14 nhà máy lọc dầu bị drone của Ukraine nhắm tới. Riêng trong tháng Chín đã có 8 vụ.

Đợt leo thang này diễn ra sau một giai đoạn tạm lắng, trùng khớp với thời điểm ngoại giao sôi động, khi Tổng thống Mỹ Donald Trump cố gắng làm trung gian một thỏa thuận ngừng bắn giữa Kyiv và Moscow.

Một số cuộc phản công được tiến hành sâu vào trong lãnh thổ Nga. Vào cuối tháng Chín, SBU đã hai lần phản công thành công nhà máy lọc dầu Gazprom Neftekhim Salavat ở vùng Bashkortostan nằm cách biên giới Ukraine hơn 1.100 cây số (km).

Ảnh vệ tinh cho thấy khói bốc lên dày đặc từ cơ sở này sau vụ phản công.

Kyiv cũng đã phản công vào một số cơ sở dầu mỏ sinh lời nhất của Nga. Một nhà máy lọc dầu gần Volgograd đã bị nhắm tới sáu lần trong năm nay. Một vụ phản công vào tháng Tám đã khiến cơ sở này buộc phải ngừng hoạt động trong một tháng.

Nhà máy Ryazan lớn gần Moscow - có công suất 340.000 thùng/ngày - đã bị phản công năm lần kể từ tháng Một.

Các cuộc phản công của Ukraine dường như đang hướng vào hai loại mục tiêu chính: các nhà máy lọc dầu quy mô lớn phục vụ nhu cầu dân sự, và các cơ sở gần biên giới dùng để hậu cần cho lực lượng Nga đang chiến đấu ở Ukraine, ông Vladimir Milov, cựu Thứ trưởng Năng lượng dưới thời Vladimir Putin và hiện là chính khách đối lập đang sống lưu vong, nói với BBC Verify.

Bộ Tổng tham mưu Ukraine trước đó từng cho rằng các nhà máy lọc dầu ở Samara và Saratov đã được xử dụng như một phần trong chuỗi hậu cần quân sự. Cả hai khu vực này đều bị phản công bằng thiết bị bay không người lái trong những tuần gần đây, với hai trong số ba nhà máy ở vùng Samara đã phải ngừng hoạt động.

Justin Crump, cựu sĩ quan Lục quân Anh và hiện là Giám đốc điều hành công ty tư vấn rủi ro Sibylline, nói với BBC Verify rằng Ukraine từ lâu đã nhắm vào ngành dầu khí của Nga. Tuy nhiên, ông lưu ý rằng làn sóng phản công dồn dập gần đây cho thấy quân đội và cơ quan an ninh Ukraine coi đây là một "chiến dịch chủ lực."

Ông Crump nhận định, "Chiến dịch này rõ ràng đã được đầu tư đáng kể và dựa trên đánh giá tình báo về những gì sẽ gây tổn thất lớn nhất cho Nga".

Rất khó để đo lường mức độ ảnh hưởng của các cuộc phản công đối với sản lượng xăng và dầu diesel, do Nga đã xếp những thống kê liên quan đến sản xuất xăng vào dạng bí mật kể từ tháng 5/2024, sau làn sóng phản công trước đó vào các nhà máy lọc dầu.

Tuy vậy, phân tách của BBC Verify cho thấy ít nhất 10 nhà máy lọc dầu đã buộc phải ngừng hoặc giảm sản xuất một phần kể từ tháng Tám, và hãng tin Reuters đưa tin rằng trong một số ngày, sản lượng quốc gia đã giảm tới 1/5.

Một cuộc phản công bằng drone vào nhà máy lọc dầu Ryazan gần Moscow hồi tháng Một đã gây ra một vụ nổ lớn, buộc cơ sở này tạm thời ngừng hoạt động. Ảnh: Telegram

Có những dấu hiệu cho thấy các cuộc phản công này đang ảnh hưởng đến đời sống dân thường ở một số khu vực của Nga. Các video do BBC Verify xác minh cho thấy hàng dài xe xếp hàng tại các trạm xăng ở vùng Viễn Đông, cũng như trên tuyến cao tốc giữa St. Petersburg và Moscow, trong khi chính quyền do Nga dựng lên ở Crimea đã áp dụng chế độ phân phối xăng theo định mức.

Chủ các trạm xăng nhỏ và độc lập ở Siberia nói với truyền thông Nga rằng họ buộc phải đóng cửa do khan hiếm nhiên liệu kéo dài. Một quản lý ở vùng Novosibirsk so sánh tình hình hiện nay với thời kỳ siêu lạm phát ở nước Nga hậu Xô Viết.

Ông nói với kênh địa phương Precedent TV: "Theo tôi, chúng ta chưa từng có một cuộc khủng hoảng nào như thế này kể từ năm 1993-1994,"

"Nhiều trạm xăng hiện đã tạm dừng hoạt động. Có lẽ chờ qua khủng hoảng thì tốt hơn là tiếp tục bán lỗ."

Dù giá xăng ở Nga thường tăng do nhu cầu du lịch mùa hè và bảo trì nhà máy lọc dầu, nhưng các đợt phản công bằng drone hiện nay đã khuếch đại tình trạng này.

Giá bán lẻ xăng đã tăng vọt, trong khi giá bán buôn - tức giá mà các nhà bán lẻ mua từ nhà sản xuất - còn tăng nhiều hơn. Mức tăng đã là 40% kể từ tháng Một.

Báo chí trong nước, vốn được kiểm soát chặt chẽ, cũng ám chỉ rằng các cuộc phản công bằng drone là nguyên nhân chính gây thiếu hụt. Trong khi đó, tờ báo chuyên đưa tin về kinh doanh là Kommersant cho rằng tình trạng khan hiếm bắt nguồn từ "các đợt ngừng hoạt động ngoài kế hoạch của nhà máy lọc dầu."

Tuy nhiên, người dân ở miền tây nước Nga - gồm cả vùng Moscow và Krasnodar - dường như ít bị ảnh hưởng. Một số người được BBC phỏng vấn nói rằng họ không hề biết về tình trạng thiếu hụt đang diễn ra ở các khu vực khác trong nước.

Giới chức Nga khẳng định tình hình vẫn trong tầm kiểm soát. Vào tháng trước, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov nói rằng chính phủ đã áp dụng "các biện pháp tích cực để bảo đảm giá năng lượng và xăng dầu duy trì ổn định."

Tuy nhiên, vào tuần trước, Phó Thủ tướng Alexander Novak đã thông báo rằng lệnh cấm một phần việc xuất cảng xăng sẽ được gia hạn đến cuối năm 2025.

Chính khách đối lập Vladimir Milov nhận định rằng quy mô lệnh cấm khá nhỏ và "sẽ không thể cứu được thị trường trong nước."

Mức độ ảnh hưởng của các cuộc phản công này lên khả năng của Moscow trong việc xử dụng doanh thu dầu mỏ nhằm tài trợ cho chiến tranh ở Ukraine hiện vẫn chưa rõ ràng.

Phần lớn xuất cảng dầu của Nga là dầu thô chưa qua tinh chế, loại không bị ảnh hưởng trực tiếp bởi các cuộc phản công. Phân tách của Bloomberg vào cuối tháng Chín cho thấy việc xuất cảng dầu thô - dù lợi nhuận thấp hơn xăng và diesel - đã đạt mức cao kỷ lục.

Ông Crump nhận xét rằng tác động của các cuộc phản công có thể mạnh hơn nữa nếu Tây phương áp đặt thêm các biện pháp và lệnh trừng phạt nhắm đến xuất cảng dầu, nhưng ông cũng nhấn mạnh rằng chiến dịch hiện nay đang làm suy yếu năng lực tiến hành chiến tranh của Moscow.

Ông Crump nói, "Chiến dịch này sẽ không đủ để quật ngã nước Nga, nhưng chắc chắn đang gia tăng những khó khăn của một cuộc chiến kéo dài".

Có thêm phần tường thuật của Christine Jeavans.

(DV phụ đính)