Luke Mintz

Vai trò, BBC News

Ông Harold Dillard, 56 tuổi, được chẩn đoán mắc bệnh ung thư ác tính vùng bụng vào tháng 11/2009. Chỉ trong vài tuần, cựu thợ máy xe hơi và thợ sửa chữa - một người đàn ông Texas kiểu "ông sửa chữa" luôn đội mũ cao bồi và mặc quần jean gần như mỗi ngày - đã phải nhận chăm sóc cuối đời tại bệnh viện.

Trong những ngày cuối cùng, ông Dillard được một công ty tên là Bio Care đến thăm tại viện dưỡng lão. Họ hỏi liệu ông có muốn hiến xác cho khoa học y tế, để các bác sĩ có thể xử dụng trong thực hành phẫu thuật thay khớp gối hay không. Công ty sẽ hỏa táng những phần thi thể không được xử dụng và trả lại tro cốt miễn phí.

"Mắt ông sáng lên," con gái ông, bà Farrah Fasold, nhớ lại. "Ông coi đó là cách để giảm bớt gánh nặng cho gia đình. Hiến xác là hành động vị tha cuối cùng ông có thể làm."

Ông Dillard qua đời vào đêm Giáng sinh, và chỉ vài giờ sau, một chiếc xe của Bio Care đã dừng bên ngoài bệnh viện để chở thi thể ông đi

Vài tháng sau, con gái ông nhận được cuộc gọi từ cảnh sát. Họ đã tìm thấy đầu của cha cô.

Người con gái Farrah Fasold cho biết thi thể của cha bà, ông Harold Dillard, đã bị "cắt xẻo"

Tại kho của công ty này, cảnh sát cho biết họ đã tìm thấy hơn 100 bộ phận cơ thể của 45 người. "Tất cả các thi thể dường như đã bị cắt rời bằng một dụng cụ thô, như cưa máy," một nhân viên điều tra viết vào thời điểm đó.

Bà Fasold cho biết bà từng hình dung rằng thi thể cha mình sẽ được xử dụng với sự tôn trọng - nhưng giờ thì bà tin rằng nó đã bị "cắt xẻo".

"Tôi nhắm mắt vào ban đêm và nhìn thấy những chiếc thùng lớn màu đỏ chứa đầy bộ phận cơ thể. Tôi bị mất ngủ. Tôi không ngủ được."

Vào thời điểm đó, thông qua luật sư, công ty đã phủ nhận việc ngược đãi thi thể. Hiện công ty không còn tồn tại, và không thể liên lạc được với chủ sở hữu cũ để xin bình luận.

Đây là lần đầu tiên bà Fasold tiếp xúc với thế giới của những người được gọi là môi giới thi thể: các công ty tư nhân mua xác chết, mổ xẻ chúng rồi bán các bộ phận để kiếm lời, thường là cho các trung tâm nghiên cứu y tế.

Theo những người chỉ trích, ngành công nghiệp này đại diện cho một hình thức đào mộ thời hiện đại. Trong khi đó, những người khác lập luận rằng việc hiến tặng thi thể là cần thiết cho nghiên cứu y học, và các công ty tư nhân chỉ đơn thuần lấp đầy khoảng trống mà các trường đại học để lại, khi họ liên tục không thu thập đủ thi thể để phục vụ các chương trình giáo dục và nghiên cứu.

Mặc dù lúc đó bà Fasold chưa nhận ra, nhưng trường hợp của cha bà đã làm sáng tỏ một cuộc tranh luận đầy cảm xúc, chạm đến cốt lõi những ý niệm của chúng ta về sự sống và ý nghĩa của một cái chết có phẩm giá

Ngành kinh doanh cơ thể

Kể từ ít nhất thế kỷ 19, khi việc giảng dạy y học mở rộng, một số người có tư tưởng khoa học đã khá thích ý tưởng rằng xác chết của họ có thể được xử dụng để đào tạo bác sĩ.

Bà Brandi Schmitt, giám đốc chương trình hiến tặng giải phẫu tại Đại học California - một điểm đến phổ biến cho những người muốn hiến tặng thi thể - cho biết năm ngoái, chương trình đã nhận được 1.600 cuộc "hiến tặng toàn bộ cơ thể", và hiện có danh sách gần 50.000 người còn sống đã đăng ký hiến tặng.

Bà cho biết, thông thường, việc hiến tặng thi thể xuất phát từ lòng vị tha đơn giản: "Rất nhiều người có trình độ học vấn hoặc quan tâm đến giáo dục."

Nhưng yếu tố tài chính cũng có tác động. Bà Schmitt cho biết tang lễ rất tốn kém; nhiều người bị thu hút bởi viễn cảnh thi thể của họ được đưa đi miễn phí.

Giống như hầu hết các trường y, Đại học California không hưởng lợi từ chương trình hiến xác và có những hướng dẫn nghiêm ngặt về cách xử dụng xác người – hay còn gọi là tử thi trong y học.

Tuy nhiên, trong những thập niên gần đây, một điều gây tranh cãi hơn đã xuất hiện ở Mỹ: một mạng lưới các doanh nghiệp vì lợi nhuận hoạt động như trung gian, mua thi thể từ cá nhân, mổ xẻ rồi bán lại. Họ được đặt biệt danh là "các nhà môi giới thi thể", mặc dù các công ty này tự xưng là "ngân hàng mô không cấy ghép".

Một số khách hàng của họ là các trường đại học, những nơi xử dụng tử thi để đào tạo bác sĩ. Những khách hàng khác là các công ty công nghệ y tế, nơi dùng chân tay để thử nghiệm sản phẩm, chẳng hạn như cấy ghép hông mới.

Hoạt động buôn bán bộ phận cơ thể vì lợi nhuận đã bị cấm ở Anh và nhiều quốc gia Âu châu khác, nhưng quy định lỏng lẻo tại Mỹ đã tạo điều kiện cho ngành này phát triển mạnh.

Cuộc điều tra lớn nhất về lĩnh vực này – do nhà báo Brian Grow của Reuters thực hiện năm 2017 – đã xác định 25 công ty môi giới thi thể vì lợi nhuận tại Mỹ. Một trong số đó đã thu về 12,5 triệu USD (khoảng 329 tỷ đồng) trong vòng ba năm từ hoạt động kinh doanh bộ phận cơ thể người.

Một số công ty được đánh giá cao và khẳng định tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc đạo đức. Số khác bị cáo buộc thiếu tôn trọng người đã khuất và lợi dụng những người dễ tổn thương đang ở trong hoàn cảnh đau buồn

Thương mại toàn cầu

Nhà báo Jenny Kleeman, người đã dành nhiều năm nghiên cứu chủ đề này cho cuốn sách The Price of Life (tạm dịch: Cái giá của cuộc sống), cho biết hoạt động buôn bán này phát triển nhờ lỗ hổng trong hệ thống pháp luật Mỹ.

Trong khi Đạo luật Mô người của Vương quốc Anh quy định việc kiếm lợi từ một bộ phận cơ thể là bất hợp pháp trong hầu hết mọi trường hợp, thì Mỹ lại không có luật tương tự. Về mặt kỹ thuật, Đạo luật Hiến tạng Thống nhất của Mỹ cấm bán mô người – nhưng lại cho phép tính một "mức giá hợp lý" cho việc "vận dụng" bộ phận cơ thể.

Những quy định lỏng lẻo này đã biến Mỹ thành quốc gia xuất cảng thi thể toàn cầu. Trong cuốn sách của mình, Kleeman phát hiện một trong những công ty lớn nhất của Mỹ đã vận chuyển các bộ phận cơ thể đến hơn 50 quốc gia, bao gồm cả Vương quốc Anh.

"Ở nhiều quốc gia, nguồn hiến tặng đang thiếu hụt," Kleeman nói. "Và nơi họ có thể lấy được thi thể là từ Mỹ."

Không có danh sách đăng ký chính thức nào dành cho các nhà môi giới, và số liệu chính thức cũng khó tìm. Tuy nhiên, Reuters ước tính rằng từ năm 2011 đến năm 2015, các nhà môi giới tư nhân ở Mỹ đã tiếp nhận ít nhất 50.000 thi thể và phân phối hơn 182.000 bộ phận cơ thể.

'Không người thân thích'

Đối với một số người, các nhà môi giới thi thể tư nhân đại diện cho kiểu tham lam săn tìm xe cứu thương tồi tệ nhất.

Trong cuộc điều tra của Reuters, ông Grow phát hiện ra các trường hợp môi giới "liên kết với ngành tang lễ Mỹ" thông qua những thỏa thuận mà theo đó nhà tang lễ giới thiệu môi giới cho thân nhân người mới qua đời. Đổi lại, nhà tang lễ nhận được một khoản phí giới thiệu, đôi khi lên tới 1.000 USD (khoảng 26 triệu đồng).

Những câu chuyện kinh hoàng rất dễ tìm thấy – và do hệ thống quy định lỏng lẻo ở Mỹ, thường không có biện pháp pháp lý nào khi sự việc diễn ra không như mong muốn.

Sau vụ việc với Bio Care, Fasold hy vọng sẽ có truy tố hình sự. Ngoài việc chân tay của cha bà có thể đã bị cắt bằng cưa máy, bà còn bất bình về một gói hàng nhận qua đường bưu điện, trong một túi zip-lock, mà công ty khẳng định là tro cốt cha bà. Bà cho biết bên trong không hề giống hay có cảm giác như tro cốt người.

Harold Dillard là một "cao bồi" điển hình của Texas, con gái ông nói. Bà được thông báo rằng công ty quản lý thi thể của cha bà không vi phạm bất kỳ luật nào của tiểu bang.

Chủ sở hữu Bio Care thoạt tiên bị buộc tội gian lận, nhưng sau đó cáo buộc đã được rút lại vì công tố viên không chứng minh được ý định lừa đảo.

Trong tuyệt vọng, Fasold đã liên lạc với công tố viên địa phương. Nhưng bà được trả lời rằng Bio Care không vi phạm bất kỳ luật hình sự nào của bang.

Cũng gây tranh cãi không kém là việc hiến tặng "thi thể không người thân thích" – khi một người vô gia cư chết trên đường phố, hoặc ai đó qua đời trong bệnh viện mà không có thân nhân, và thi thể của họ được hiến tặng cho khoa học.

Về nguyên tắc, các quan chức ở địa hạt sẽ cố gắng tìm thân nhân trước; chỉ khi không tìm thấy ai thì thi thể mới được trao tặng.

Nhưng BBC được biết điều này không phải lúc nào cũng xảy ra. Năm ngoái, Tim Leggett đang lướt ứng dụng tin tức tại nhà riêng ở Texas thì thấy danh sách những người địa phương có thi thể được xử dụng theo cách này. Anh đã sốc khi thấy tên anh trai mình, Dale – một tài xế xe nâng qua đời do suy hô hấp một năm trước đó.

Thi thể của anh trai anh đã được một công ty giáo dục y tế tư nhân xử dụng để đào tạo bác sĩ gây mê. Đây là một trong hơn 2.000 thi thể không có người nhận được trao cho Trung tâm Khoa học Y tế Đại học Bắc Texas từ năm 2019 đến năm 2024, theo thỏa thuận với các hạt Dallas và Tarrant

Anh Leggett nói, "Tôi đã rất tức giận. Anh ấy không muốn trở thành đối tượng bàn tán hay chỉ trỏ".

Anh trai anh là một người trầm tính, hầu như "chỉ muốn được ở một mình", anh Leggett nhớ lại. Việc ông này không thích công nghệ khiến việc giữ liên lạc trở nên khó khăn. Tuy nhiên, Leggett nhấn mạnh rằng anh trai mình, giống như bất kỳ ai khác, cũng là một con người xứng đáng được tôn trọng sau khi chết.

Leggett kể lại, "Anh ấy thích truyện tranh Marvel; anh ấy có một con mèo đặt tên là Cat".

Trong một tuyên bố gửi BBC, Trung tâm Khoa học Sức khỏe Đại học Bắc Texas đã gửi lời "xin lỗi sâu sắc nhất" tới các gia đình bị ảnh hưởng và cho biết họ đang "tái định hướng" chương trình vào giáo dục và "nâng cao chất lượng sức khỏe cho các gia đình và thế hệ tương lai". Họ cũng cho biết, kể từ khi câu chuyện xuất hiện vào năm ngoái, trung tâm đã sa thải những nhân viên giám sát chương trình

Bị coi là kẻ xấu một cách bất công?

Nhưng bỏ qua những câu chuyện kinh dị như thế này, những câu chuyện khác chỉ ra rằng việc hiến tặng cơ thể đóng vai trò quan trọng trong khám phá khoa học.

Bà Schmitt thuộc Đại học California cho biết ở mức độ cơ bản nhất, cơ thể người được xử dụng để dạy bác sĩ, hoặc để bác sĩ phẫu thuật thực hành các ca phẫu thuật phức tạp. Thông thường, đây là lần đầu tiên sinh viên y khoa được làm việc với máu thịt thật - một trải nghiệm không thể sao chép từ sách giáo khoa.

Bà nói, "Những sinh viên đó sau này sẽ giúp đỡ mọi người".

Ngoài ra còn có việc xử dụng tử thi để hỗ trợ thiết kế các phương pháp điều trị mới. Bà Schmitt chỉ ra một số công nghệ chỉ được phát triển sau khi thử nghiệm trên cơ thể người. Những công nghệ này bao gồm việc thay khớp gối và khớp háng, phẫu thuật robot và máy tạo nhịp tim

Đối với nhiều sinh viên y khoa, thực hành trên một thi thể là lần đầu tiên họ làm việc với máu thịt thật. Ảnh: Bloomberg via Getty Images

Một số nhà môi giới tư nhân cho rằng họ đang bị ác quỷ hóa một cách bất công. Ông Kevin Lowbrera, người làm việc cho một trong những công ty "môi giới thi thể" lớn, cho biết việc được Hiệp hội Ngân hàng Mô Hoa Kỳ công nhận đồng nghĩa với việc công ty phải tuân thủ các hướng dẫn về cách quản lý và lưu trữ thi thể. Việc công nhận này là tự nguyện - bảy công ty đã đăng ký - và một nhà môi giới tư nhân không cần phải có nó để hoạt động hợp pháp.

Ông Lowbrera nói rằng vấn đề không nằm ở những công ty trung thực như công ty của ông - mà nằm ở những kẻ lừa đảo. Ông nói,  "Vẫn còn những chương trình không được chứng nhận. Tôi luôn nói với mọi người rằng hãy tránh xa họ".

Ông cho biết sẽ là sai lầm nếu xóa sổ toàn bộ ngành của ông chỉ vì một số con sâu.

Ngoài mục đích kinh doanh vì lợi nhuận?

Hầu như tất cả mọi người tôi nói chuyện - ở mọi phía của cuộc tranh luận - đều cho rằng Hoa Kỳ cần phải có nhiều quy định hơn.

Vậy thì điều này sẽ như thế nào?

Bà Schmitt, thuộc Đại học California, cho rằng Hoa Kỳ có thể làm theo các nước Âu châu và cấm hoạt động môi giới vì lợi nhuận.

Bà cho biết có một số "chi phí hợp pháp" đi kèm với việc quản lý thi thể - chẳng hạn như chi phí vận chuyển và hóa chất bảo quản. Bà nói rằng việc các công ty tính phí cho những khoản này là hợp lý. Nhưng ý tưởng thực sự tạo ra lợi nhuận khiến nhiều người cảm thấy e ngại. Bà nói, "Tôi nghĩ tình huống bán hoặc kiếm lời từ thi thể người làm phức tạp thêm ý tưởng nhân đạo về việc hiến tặng cho giáo dục".

Bà gợi ý rằng Hoa Kỳ có thể áp dụng chính sách của riêng mình về hiến tạng - vốn được Đạo luật Hiến tạng Thống nhất điều chỉnh - và cấm việc bán nội tạng.

Nhưng tác giả Kleeman nói rằng nếu Hoa Kỳ cấm hiến xác vì mục đích lợi nhuận ngay lập tức, thì sẽ không có đủ thi thể phục vụ cho các hoạt động.

Bà nói: "Nếu không muốn có hoạt động buôn bán các bộ phận cơ thể này, chúng ta cần tìm cách để nhiều người hiến tặng một cách vị tha hơn."

Bà kêu gọi các trường đại học triển khai các chiến dịch quảng bá mạnh mẽ hơn, trực tiếp kêu gọi hiến tặng thi thể. "Ví dụ, không có chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng nào giống như chiến dịch hiến tặng nội tạng."

Bà nói rằng một khi tình trạng thiếu hụt này được giải quyết, Hoa Kỳ có thể cấm việc hiến tặng vì mục đích lợi nhuận.

Cũng có thể là những tiến bộ trong công nghệ thực tế ảo (VR) sẽ đồng nghĩa với việc trong tương lai sẽ không cần đến thi thể nữa. Một bác sĩ tập sự chỉ cần đeo kính và thực hành trên bệnh nhân do máy tính tạo ra.

Vào năm 2023, Đại học Case Western Reserve đã trở thành một trong những trường y đầu tiên tại Hoa Kỳ loại bỏ cơ thể người khỏi chương trình đào tạo và thay thế bằng mô hình VR.

Cơ thể người thật giữ nguyên "màu sắc và kết cấu của cơ thể, [điều này] có thể khiến việc phân biệt, ví dụ, một dây thần kinh với một mạch máu, trở nên khó khăn," Mark Griswold, một giáo sư tại trường, nói với website Lifewire vào thời điểm đó. Ngược lại, chương trình máy tính của họ "cung cấp cho sinh viên một bản đồ 3D rõ nét về các cấu trúc giải phẫu này và mối quan hệ của chúng với nhau," ông nói.

Nhưng bà Kleeman nói rằng, nhìn chung, công nghệ VR vẫn chưa đủ tốt để mô phỏng việc thực hành trên thi thể.

Có vẻ như hiện tại vẫn còn nhu cầu về thi thể con người - cũng như tiền bạc có thể kiếm được.

Có thêm phần tường thuật của Jacob Dabb.