Một người biểu tình mang áp phích hình Putin và Trump gần đại sứ quán Mỹ, Kyiv, Ukraine, ngày 08/03/2025. © Valentyn Ogirenko / Reuters
THẾ GIỚI - Đầu năm 2025, lịch sử thế giới như đang tăng tốc. Cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraine, khởi đầu từ tháng 2/2022, bước sang giai đoạn đầy bất định với việc tổng thống Mỹ Donald Trump đảo ngược hoàn toàn chính sách của người tiền nhiệm: Nga từ đối thủ chuyển thành đối tác, Ukraine từ chỗ là đồng minh có nguy cơ bị gạt hẳn ra rìa.
Chủ trương của chính quyền tổng thống Trump bình thường hóa nhanh chóng quan hệ với Moscow, thách thức các giá trị chung về dân chủ, nhân quyền, nhà nước pháp quyền, đang đặt Liên Hiệp Âu Châu nói riêng và Âu Châu nói chung trước thách thức chưa từng có kể từ Thế Chiến II.
Cuộc điện đàm lần thứ hai: Trump ngả hẳn về phía Putin
Ông Donald Trump trước khi làm tổng thống đã tuyên bố sẽ chấm dứt chiến tranh tại Ukraine trong « vòng 24 giờ », thời hạn sau đó được chuyển thành 100 ngày. Trên truyền thông, tổng thống Mỹ liên tục thể hiện mình là nhà lãnh đạo mong muốn hòa bình, thương xót cho sinh mạng của hàng nghìn người vô tội trong cuộc chiến tranh, mà theo ông sẽ không thể nổ ra, nếu Donald Trump làm tổng thống nước Mỹ vào thời điểm đó. Giải Nobel Hòa bình cũng thường được nhiều người cho là ước mơ của nhà lãnh đạo bị coi là ái kỷ.
Ba tuần sau khi nhậm chức, ngày 12/02/2025, Donald Trump đã điện đàm với tổng thống Nga Vladimir Putin. Các cuộc đàm phán Mỹ - Nga tìm giải pháp cho chiến tranh Ukraine và nối lại quan hệ ngay lập tức bắt đầu tại Ả Rập Xê Út. Ngày 18/03, đã diễn ra cuộc điện đàm thứ hai rất được trông đợi của tổng thống Mỹ với lãnh đạo Nga. Một trong các mục tiêu của cuộc điện đàm là để phía Nga đưa ra quan điểm chính thức về đề xuất « ngừng bắn toàn diện 30 ngày » không kèm theo các điều kiện tiên quyết, để mở đường cho các đàm phán Nga – Ukraine tìm giải pháp hòa bình bền vững. Về mặt chính thức, đề xuất của Mỹ, mà Ukraine chấp thuận, cũng được các nước Âu châu ủng hộ.
Rút cuộc trong cuộc điện đàm ngày 18/03, tổng thống Nga chỉ chấp nhận ngừng bắn 30 ngày đối với các cơ sở hạ tầng năng lượng, và một lần nữa nhấn mạnh đến các đòi hỏi triệt để, như yêu cầu Tây phương ngừng viện trợ quân sự, Kiev phải ngừng tuyển quân, những dấu hiệu ban đầu cho thấy Moscow không để ngỏ khả năng đàm phán về một nền hòa bình bền vững.
Theo nhiều nhân vật quan sát, tổng thống Donald Trump, người thường tự quảng bá là làm chủ nghệ thuật đàm phán, cho phép đạt được những kết quả khó tin, trong cuộc điện đàm với Putin đã gần như không thu được kết quả đáng kể nào. Trả lời RFI sau cuộc điện đàm Trump – Putin lần thứ hai, chuyên gia về địa chiến lược Nicolas Tenzer, giảng viên Học viện Sciences – Po, Paris, nghiêng về quan điểm, trên thực tế tổng thống Mỹ đã ngả hẳn về phía điện Kremlin:
« Tôi không chắc là Trump đã thực sự muốn áp đặt với Putin một điều gì đó, nếu không phải chỉ là một thỏa thuận ngừng bắn mang tính hình thức này. Mà ngay ở thỏa thuận ngừng bắn nói trên, Trump cũng không thành công. Về thực chất, Putin hiểu rõ rằng Trump không coi Ukraine là gì cả. Giữa hai người, tổng thống Nga và tổng thống Mỹ, có một sự đồng cảm về ý thức hệ. Cả hai đều có chung quan điểm không coi Ukraine ra gì. Thậm chí, hơn thế nữa hai tổng thống Mỹ, Nga cũng không đếm xỉa gì đến vấn đề ‘‘tội ác chiến tranh’’, ‘‘tội ác chống nhân loại’’ của quân đội Nga ở Ukraine. Họ cũng bất chấp số phận của các trẻ em Ukraine bị bắt sang Nga. Họ bất chấp luật pháp quốc tế, luật pháp quốc tế về biên giới. Trump chỉ muốn qua việc này củng cố hình ảnh của bản thân. Nhưng điều nghịch lý là, ngay cả với mục tiêu này, Trump cũng không thành công, bởi vì tổng thống Mỹ xuất phát từ thế yếu. Chúng ta nhớ là trong cuộc điện đàm đầu tiên (ngày 12/02/2025), Trump đã nhượng bộ tất cả với Putin. Điều đó cho thấy là Trump không còn khả năng nào để áp đặt với Putin bất cứ điều gì ! »
Đảo ngược chính sách: Nga từ đối thủ chuyển thành « nước bạn » tương lai
Chuyên gia về địa chiến lược Nicolas Tenzer cũng như nhiều nhân vật quan sát khác nghiêng về khả năng Donald Trump và Vladimir Putin đã sớm có một thỏa thuận ngầm về chiến tranh tại Ukraine và trong hồ sơ này, sự tồn vong của một quốc gia Ukraine không có ý nghĩa đáng kể gì. Sau đây là nhận định của chuyên gia nghiên cứu Nicolas Tenzer với Đài Europe 1, sau cuộc điện đàm Trump – Putin đầu tiên hôm 12/02:
« Chúng ta thấy có vẻ như Trump đã đạt được một thỏa thuận ngầm với Putin. Trump đã quên hẳn việc nêu ra vấn đề tội ác chiến tranh, tội ác chống nhân loại mà Nga đã phạm phải tại Ukraine. Trump sẵn sàng, ta có thể nói, ‘‘đẩy Ukraine khỏi chuyến xe’’. Không có lời nào khác hơn để mô tả thực tế này. Bây giờ điều rất quan trọng là Âu châu phải có một tiếng nói thống nhất: Phải cho thấy điều này là không thể chấp nhận được! Trump không thể một mình thỏa thuận riêng với Putin (về chiến tranh Ukraine). Chúng ta cần nhớ rằng, cho đến nay, các nước Âu châu gồm Liên Âu cùng Anh Quốc, Na Uy, đã hỗ trợ Ukraine nhiều hơn nước Mỹ. Như vậy, chúng ta cần phải có mặt tại bàn đàm phán, cho dù Trump không muốn như vậy. »
Sự trở lại của Trump và 3 kịch bản với Liên Âu: Củng cố, suy yếu – chia rẽ, hay tan rã
Cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraine bùng lên đầu năm 2022, khối 27 nước ngay lập tức đứng về phía Ukraine. Một mặt trận hậu thuẫn rộng lớn đối với Ukraine được thiết lập. Về mặt ngoại giao, Đại Hội Đồng Liên Hiệp Quốc ra nhiều nghị quyết lên án Nga xâm lược với khoảng 140 phiếu thuận trên tổng số hơn 190 thành viên. Hàng loạt biện pháp trừng phạt Nga được Mỹ, Liên Âu và các đồng minh khác. Cùng với Mỹ, Liên Âu là một bên hỗ trợ chủ yếu về quân sự cho Kyiv.
Tuy nhiên, cuộc xâm lăng của Nga chống Ukraine không chỉ là do tham vọng của Nga, muốn khôi phục lại đế chế hùng mạnh xưa kia, như đúc kết của nhiều chuyên gia. Cuộc chiến này diễn ra trong bối cảnh « kiến trúc an ninh Âu châu », được xác lập từ nửa thế kỷ nay, đặc biệt với Hiệp định Helsinki 1975, được ký kết thời Chiến tranh Lạnh với thế đối đầu giữa hai khối cộng sản và Tây phương, đã hoàn toàn rệu rã. Thời thế đã hoàn toàn thay đổi, nhưng các quốc gia trong khu vực, và đặc biệt là khối Liên Hiệp Âu Châu, đã không có được một tầm nhìn và nỗ lực tương xứng để xác lập một « kiến trúc an ninh » mới, cho phép duy trì một nền hòa bình bền vững.
Kể từ khi chiến tranh bùng nổ, chính quyền Mỹ thuộc phe Dân chủ được coi là đứng cùng một chiến hào với Âu châu. Thế cân bằng mong manh của « kiến trúc an ninh » cũ còn tạm được duy trì với việc Mỹ tiếp tục vai trò bảo trợ về an ninh cho Âu châu, như từ hơn 70 năm nay.
Ngược lại, việc ông Trump trở lại nắm quyền đang dẫn đến những đảo lộn khó lường. Mùa hè năm ngoái, trong một bài phân tích trên Foreign Policy, chuyên viên nghiên cứu về chính trị quốc tế Hal Brands, trường Johns Hopkins School of Advanced International Studies (Mỹ), nêu ra ba kịch bản với Âu châu, nếu Donald Trump trở lại. Theo kịch bản lạc quan, Liên Âu vẫn tiếp tục tồn tại và được củng cố. Kịch bản thứ hai là Liên Âu « suy yếu và chia rẽ ». Tuy nhiên đây chưa phải kịch bản tệ nhất. Kịch bản kinh hoàng nhất với Liên Âu, theo Hal Brands, là Hoa Kỳ « rút » các bảo đảm an ninh với Âu châu, các thế lực dân tộc chủ nghĩa trỗi dậy khắp các nước Âu châu, can thiệp Nga vào nội bộ Âu châu trở nên dễ dàng hơn gấp bội. Chuyên viên nghiên cứu Mỹ Hal Brands cảnh báo đây hoàn toàn không phải là một tương lai xa vời, bởi lịch sử đã cho thấy lục địa Âu châu vốn dẫn đầu thế giới, về kinh tế và nhiều mặt khác trong hàng thế kỷ, cũng là nơi đã diễn ra không ít lần xung đột huynh đệ tương tàn, và là đầu mối của hai cuộc Đại chiến thế giới.
Chuyên viên nghiên cứu Giuseppe Spatafora, Viện Nghiên cứu An ninh Liên Hiệp Âu Châu (The European Union Institute for Security Studies - EUISS), trụ sở tại Paris, trong bài « The Trump card: What could US abandonment of Europe look like? » (tạm dịch là ‘‘Lá bài của Trump: Nước Mỹ có thể từ bỏ Âu châu như thế nào?’’) (đăng tải ngày 17/02/2025) cũng kêu gọi chú ý đến kịch bản tồi tệ nhất là chính quyền Trump sử dụng lá bài bảo trợ an ninh để bắt chẹt Âu châu và chia rẽ Âu châu. Chuyên viên này ở Viện Nghiên cứu An ninh Liên Hiệp Âu Châu nhấn mạnh, việc chính quyền Trump bỏ rơi Âu châu « là thách thức sống còn đối với an ninh Âu châu ».
Mỹ - Nga hữu hảo, Washington rút hỗ trợ quân sự: Âu Châu phải đối mặt với kịch bản đen tối nhất
Cuộc điện đàm Trump – Putin lần thứ hai kể từ khi Trump trở lại Tòa Bạch Ốc tiếp tục gây thêm nhiều lo ngại với Âu châu. Trang mạng song ngữ Pháp – Hà Lan Trends-Tendances, tuần báo kinh tế chủ chốt ở Bỉ, có bài « Ukraine và Liên Âu lo ngại việc Trump – Putin ‘‘bình thường hóa’’, ngừng bắn chỉ liên quan đến năng lượng và cơ sở hạ tầng ». Trends-Tendances nói rõ: « Âu châu phải chuẩn bị đối phó với đe dọa gia tăng từ Nga, với sự đồng thuận của Trump ».
Tuần báo kinh tế Bỉ chú ý đến việc trong lúc tổng thư ký khối NATO Mark Rutte và thủ tướng Ý Giorgia Meloni, được coi là lãnh đạo Âu châu thân Trump nhất, bày tỏ niềm tin vào quyết tâm của chính quyền Trump tìm giải pháp hòa bình cho Ukraine, chủ tịch Ủy Ban Âu Châu, Ursula von der Leyen, khẳng định Âu châu cần nỗ lực vượt bậc để đến năm 2030 có được một lực lượng quốc phòng « có đủ khả năng răn đe ». Phát biểu của chủ tịch Ủy Ban Âu Châu được đưa ra tại Học viện Quân sự Hoàng gia của Đan Mạch, một trong những quốc gia Âu châu hỗ trợ quân sự sớm nhất và mạnh nhất cho Ukraine, tính theo GDP.
Chuyên gia Nicolas Tenzer lưu ý đến áp lực buộc Âu châu phải nỗ lực gấp bội về quốc phòng và không được để Mỹ, Nga đàm phán trên lưng Ukraine:
« Âu Châu có các phương tiện, và chúng ta phải làm nhiều hơn, hơn rất nhiều. Chúng ta bắt buộc phải chuyển sang nền kinh tế thời chiến. Chúng ta phải đầu tư nhiều hơn cho quốc phòng. Mục tiêu chi cho quốc phòng từ 3 phần trăm đến 4 phần trăm GDP cần phải đạt được trong thời gian sớm nhất. Đây là một nỗ lực đáng kể. Nhưng chúng ta cần hiểu rằng Ukraine sẽ tiếp tục bị tấn công, cho dù có chấp nhận việc Nga kiểm soát các vùng lãnh thổ hiện tại. Thời gian hưu chiến sẽ cho phép quân đội Nga tái vũ trang.
Tiếp theo đó, theo các tin tức tình báo từ nhiều nước Tây phương, Âu châu sẽ nằm trong mục tiêu tấn công tương lai của Nga. Trump tuyên bố muốn sớm chấm dứt chiến tranh tại Ukraine, nhưng trên thực tế ông đã chuẩn bị cho một cuộc chiến tranh mới. Nếu có một thỏa thuận gọi là ‘‘hòa bình’’ trong hiện tại, thì trên thực tế đây sẽ chỉ là một khoảng lặng trước khi chiến tranh bùng nổ trở lại trong hai, ba năm tới. Đây là điều rất nguy hiểm, Âu châu rất lo ngại. Nước Nga có thể tận dụng khoảng thời gian này để hồi sức, sau một thời gian kinh tế Nga, quân đội Nga gánh chịu các hậu quả nặng nề do chiến tranh.
Chính vì vậy, thách thức đối với Âu châu là phải nỗ lực gấp bội về quốc phòng, và đặc biệt là không thể chấp nhận một thỏa thuận gọi là hòa bình cho Ukraine mà không mang lại một nền hòa bình thực sự. Người dân Ukraine hiển nhiên là mong muốn chiến tranh kết thúc, kết thúc các hành động gây hấn của Nga từ 11 năm nay, và cuộc xâm lăng toàn diện từ 3 năm nay. Vấn đề là, như một cựu dân biểu Ukraine nói, nếu chúng tôi tiếp tục chiến đấu, chúng tôi sẽ mất thêm hàng nghìn người. Nhưng nếu chúng tôi ngừng chiến đấu, sẽ có hàng triệu người chết. Tôi cho rằng tình hình có thể tóm tắt như vậy. Người dân Ukraine muốn hòa bình, nhưng họ không muốn hòa bình đi kèm với việc đất nước tiêu vong. Tổng thống Ukraine Zelenskyy nói: Ukraine có thể biến mất. Đây là một viễn cảnh hiện thực, nếu Ukraine ngừng chiến đấu. »
Sự lựa chọn của Âu châu
Theo nhiều nhân vật quan sát, nỗ lực nối lại quan hệ với Nga mới là ưu tiên của chính quyền Trump, còn việc tìm ra một giải pháp hòa bình bền vững cho Ukraine và Âu châu dường như là điều thứ yếu. Viễn cảnh Mỹ - từng là đồng minh số một và thế lực bảo trợ cho an ninh Âu châu - một mặt tái lập quan hệ với Moscow, mặt khác từ chối đóng góp vào việc bảo đảm an ninh cho Ukraine, và thậm chí để lửng vấn đề bảo đảm an ninh cho toàn khối, đang đặt Liên Âu và Ukraine trước đe dọa tồn vong.
Việc nước Mỹ của Donald Trump và nước Nga Putin hợp tác trên lưng Ukraine, và thậm chí trên lưng Âu châu là điều mà nhiều nước Âu châu liên tục cảnh báo. Thách thức trước mắt là Âu châu sẽ có chính sách chung như thế nào về cuộc chiến Ukraine? Hậu thuẫn đến cùng để Ukraine có thể trụ vững trước Nga, và như vậy tăng cường khả năng bảo vệ an ninh của toàn khối hay tiếp tục vừa làm, vừa chờ đợi, nghe ngóng những tín hiệu tiền hậu bất nhất từ phía Washington? Âu Châu sẽ chọn nền hòa bình nào: Hòa bình bền vững và chủ động có thể đạt được với việc tăng cường nội lực, và khả năng răn đe, hay một nền « hòa bình » đầy bất trắc, dựa trên các thỏa thuận song phương Mỹ - Nga? Nhiều tín hiệu cho thấy, trong bối cảnh khó khăn chồng chất, các nước Âu châu dường như đã chọn hướng đi đầu tiên.
(Theo RFI)
