​Ảnh do Lực lượng Tuần duyên Philippines cung cấp ngày 27/09/2019 cho thấy các thùng nhựa của ngư dân Trung Quốc tại bãi cạn Scarborough ở Biển Đông. AP

 

 

Từng là một khu vườn dưới nước đầy sức sống với hệ sinh thái biển thịnh vượng, Biển Đông giờ đang bị huỷ hoại sau các cuộc đối đầu căng thẳng giữa Trung Quốc với các nước trong khu vực. Vậy mà ngày nay, chính Bắc Kinh lại đột nhiên ra tuyên bố về việc bảo vệ môi trường, biến bãi cạn Scarborough thành khu bảo tồn thiên nhiên biển. Điều này đã khiến giới quan sát tự hỏi liệu đằng sau nỗ lực ấy của Trung Quốc có ẩn chứa một động cơ chính trị? 

 

 

Biển Đông kêu cứu 

Các ngư dân Trung Quốc và Philippines từng mô tả bãi cạn Scarborough như một khu vườn dưới nước đầy sức sống, tràn ngập những cá thể trai tai tượng khổng lồ [loài nhuyễn thể lớn nhất từng được biết đến], những đàn cá và những rạn san hô nguyên sơ. Nhưng kể từ năm 2012, khi Trung Quốc giành quyền kiểm soát khu vực này sau một cuộc đối đầu căng thẳng trên biển với Philippines, khu vườn ấy đã biến thành nghĩa địa.

 

Hình ảnh vệ tinh mà tổ chức Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á (Asia Maritime Transparency Initiative) tại Washington phân tích vào năm 2019 cho thấy hơn 760 hecta rạn san hô tại khu vực bãi cạn Scarborough đã bị tàn phá, đặc biệt do việc khai thác trai tai tượng khổng lồ của Trung Quốc. Trong khu vực rộng lớn hơn, bao gồm quần đảo Trường Sa, con số này vượt quá 6.470 hecta. Việc săn bắt trai tai tượng vốn đã tồn tại từ nhiều thập kỷ nhưng chỉ chính thức bùng nổ vào năm 2012, khi ngư dân Trung Quốc được chính quyền cho phép, thậm chí là được khuyến khích, gia tăng đánh bắt với danh nghĩa "bảo vệ chủ quyền quốc gia".  

 

Nhật báo Le Monde dẫn lời ông John McManus, chuyên gia sinh vật biển thuộc Đại học Miami, cho biết quy mô tàn phá hệ sinh thái Biển Đông của hoạt động này đã vượt quá những gì ông từng chứng kiến trong suốt hơn 4 thập kỷ nghiên cứu. Ông mô tả lại cách mà ngư dân Trung Quốc thả chân vịt cỡ lớn xuống rặng san hô rồi cho thuyền đi vòng xung quanh. Các chân vịt này nghiền nát rặng san hô để ngư dân bắt các con trai tượng đang vùi mình trong cát phía dưới lớp san hô đó.

 

 

Bắc Kinh muốn "tô xanh" hình ảnh

Hồi tháng 9 năm nay, bộ Tài nguyên Thiên nhiên Trung Quốc đã tuyên bố Scarborough sẽ nằm trong nỗ lực quốc gia nhằm bảo vệ các hệ sinh thái biển nhạy cảm. Kế hoạch này xác định những vùng ưu tiên bảo vệ và những khu vực thử nghiệm dành cho các hoạt động như du lịch và nghiên cứu khoa học.

 

Bắc Kinh liên tục bày tỏ sự chân thành trong các mục tiêu bảo tồn của họ. Trong những cuộc phỏng vấn gần đây, các nhà nghiên cứu Trung Quốc đã lên tiếng bảo vệ đề xuất này. Giáo sư Wu Shicun, Chủ tịch Trung tâm Nghiên cứu Đại dương Hoa Dương, tuyên bố trong một cuộc phỏng vấn ngày 21/09 với tờ Observer : "Quyết tâm hàng đầu của Trung Quốc là bảo vệ môi trường và đa dạng sinh học biển của đảo Hoàng Nham [tên Trung Quốc gọi bãi cạn Scarborough] và các vùng nước xung quanh."

 

Bảo vệ môi trường chỉ là cái cớ ? 

Về lý thuyết, dự án của Trung Quốc có vẻ phù hợp với các mục tiêu môi trường quốc tế. Tuy nhiên, ông Gregory Poling, chuyên gia về Biển Đông tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) ở Washington, nhận định rằng trên thực tế, đây là cách Bắc Kinh che giấu việc thâu tóm quyền lực cũng như mong muốn khẳng định tính chính danh, đằng sau lớp vỏ bảo vệ sinh vật biển. Không thể đạt được sự công nhận pháp lý hay ngoại giao đối với các yêu sách hàng hải, Trung Quốc tìm cách tự khẳng định như một bên tiên phong ở Biển Đông bằng cách "tô xanh" hình ảnh của mình.

 

Collin Koh, chuyên gia phân tích an ninh hàng hải tại Trường Quan hệ Quốc tế S. Rajaratnam (Singapore), cảnh báo rằng Manila cần phải phá vỡ âm mưu này, "vì nếu chúng ta chấp nhận hoặc không phản đối, Trung Quốc sẽ biến đây thành một thông lệ."

 

Đương nhiên, nếu quan sát một cách đa chiều, có thể thấy không chỉ Bắc Kinh mà cả Manila và Hà Nội dường như đều đang cố gắng sử dụng chiến lược bảo vệ môi trường cho một động cơ chính trị nào đó. Philippines và Việt Nam đã đạt được những tiến bộ trong việc bảo vệ đại dương bằng cách thiết lập các khu bảo tồn biển và triển khai tuần tra nhằm ngăn chặn các hoạt động đánh bắt mang tính hủy diệt. Tuy nhiên, trong vùng biển tranh chấp này, những nỗ lực như vậy còn thường được thúc đẩy bởi lợi ích chiến lược, và các sáng kiến môi trường thường bị lợi dụng như một công cụ. 

 

Đâu là những mối nguy hại từ luận điệu vì môi trường của Trung Quốc ? 

Trước hết, các hành động của Trung Quốc gây tổn hại cho việc bảo tồn thực sự. Những đề xuất khu vực nhằm thành lập các vùng bảo tồn biển chung – thường trong khuôn khổ ASEAN – vốn đã dựa trên một mức độ hợp tác thấp. Nếu việc bảo vệ môi trường bị biến thành công cụ chiến lược, nó sẽ mất hết uy tín như một phương tiện xây dựng lòng tin lẫn nhau.

 

Nguy cơ thứ hai là việc bình thường hóa chủ nghĩa đơn phương. Bởi luật pháp quốc tế được xây dựng dựa trên các tiền lệ. Và nếu Bắc Kinh có thể hạn chế tiếp cận bãi cạn Scarborough dưới lý do lập khu bảo tồn thiên nhiên, thì ai sẽ ngăn họ làm điều tương tự ở quần đảo Trường Sa, hoặc xung quanh quần đảo Đông Sa do Đài Loan quản lý?

 

Cuối cùng, chính đa dạng sinh học biển là bên phải gánh chịu hậu quả. Đại dương không quan tâm tới chính trị, nhưng các hệ sinh thái của nó lại phải trả giá đắt. San hô không thể sống bằng những lời tuyên bố. Một tấm biển ghi "Đây là khu bảo tồn thiên nhiên" cũng không thể làm cho trai tai tượng khổng lồ quay trở lại.

 

Vậy các nước cần làm gì ?

Nếu Trung Quốc thực sự nghiêm túc trong việc bảo vệ đại dương, họ sẽ chấp nhận các cuộc kiểm tra môi trường độc lập, hợp tác với những quốc gia khác có tuyên bố chủ quyền trên các vùng biển xuyên biên giới, hoặc tuân thủ phán quyết trọng tài năm 2016. Nhưng Trung Quốc sẽ không làm vậy, trừ khi Philippines, Việt Nam và cộng đồng quốc tế buộc họ phải đối mặt bằng cách đưa ra các mô hình thay thế.

 

Philippines và Việt Nam có thể chống lại chiến thuật của Trung Quốc bằng cách thiết lập các khu vực bảo vệ riêng trong những vùng tranh chấp, thúc đẩy một cơ chế bảo tồn chung dưới sự điều phối của ASEAN, và ghi nhận một cách khoa học tình trạng của các hệ sinh thái biển. Điều quan trọng là bảo tồn môi trường nhưng không hy sinh hoạt động đánh bắt truyền thống, nguồn sống của các cộng đồng địa phương.

 

Các khu bảo tồn biển không được trở thành công cụ cưỡng ép. Sự quan tâm thể hiện đối với tình trạng xuống cấp của môi trường không nên bị biến thành một công cụ chiến lược trong "vùng xám" của Biển Đông. Scarborough là một bài kiểm tra thực sự mang tính quyết định. Nếu Bắc Kinh thành công trong việc viết lại các quy tắc môi trường trong trường hợp này, họ có thể sớm vẽ lại toàn bộ bản đồ Biển Đông với từng khu bảo tồn một.

 

 

(Nguồn : Courrier International, The Straits Times, Le Monde) (RFI)