-Nguồn: China and Its Neighbors Are Ravaging the Mekong – Bloomberg.

 

-Dân Việt Newspaper biên dịch

 

 

Cuộc sống trên sông Mekong đã thay đổi mãi mãi. Nhiếp ảnh gia: Daniel Moss/Bloomberg

 

 

*Ảnh hưởng kinh khủng của Bắc Kinh đang gây ra tai họa vì không có quốc gia hay cơ quan nào chính thức kiểm soát tuyến đường thủy lịch sử này.

 

-----

 

Sông Mekong dài hơn tổng chiều dài lý thuyết gần 3.000 dặm. Đây là một trong những tuyến đường thủy có giá trị nhất thế giới và đóng vai trò quan trọng đối với quyền lực chánh trị ở Đông Nam Á trong nhiều thế kỷ. Là một tài sản chiến lược và tài chánh được đánh giá cao, thương mại và bạo lực là đặc điểm chính của câu chuyện về lưu vực sông này. Người Pháp đã cố gắng -  và thất bại - trong việc tái thiết con sông để neo giữ chế độ thực dân đế quốc của họ tại đây. Những người lính Mỹ đã chiến đấu dữ dội ở đồng bằng sông Cửu Long, và Khmer Đỏ đã thản nhiên thực hiện những hành động tàn bạo cách không xa bờ sông.

 

Ngày nay, dòng sông này lại đang bị bao vây. Các con đập có thể cung cấp điện để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nhưng lại gây thiệt hại khủng khiếp cho hệ thực vật và động vật mà các ngôi làng ven sông đã phụ thuộc vào con sông này trong nhiều thiên niên kỷ. Chính sách cấp nhà nước đang xung đột với những căng thẳng quyền lực lớn và các mục tiêu phát triển quốc gia, và sông Mekông đang trở nên tồi tệ hơn. Hiếm khi tương lai của dòng sông lại bị bao vây như vậy. Sự hợp tác giữa các quốc gia là không đủ, ngay lúc nó cần thiết nhất.

 

Biến động ở khắp mọi nơi bạn ghé qua. Biểu ngữ “Dừng các con đập” treo lủng lẳng trên cửa sổ của một văn phòng bảo tồn ở Thái Lan và các gia đình than thở về sự khan hiếm của loài cá da trơn khổng lồ đã từng rất dồi dào. Những chiếc thuyền chở khách du lịch và hàng hóa đi qua những đoạn sông trước đây được coi là nguy hiểm, dấu hiệu cho thấy dòng chảy hùng vĩ trước đây của sông Mekong đã bị thuần hóa. Một sòng bạc hào nhoáng tô điểm cho bờ biển Lào, trong khi Campuchia đang hoàn thiện kế hoạch xây dựng một kênh đào theo phong cách Suez với sự hỗ trợ của Trung Quốc.

 

Những vết sẹo dọc theo dòng sông từ một con đập ở Lào. Nhiếp ảnh gia: Suchiwa Panya/AFP/Getty Images

 

 

Ảnh hưởng của Bắc Kinh ở đây là rất kinh khủng. Quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa nhanh chóng trong nhiều thập niên qua đòi hỏi các mặt hàng dễ dàng có được từ hệ thống sông ngòi, chẳng hạn như điện, nước, cát và gỗ. Một phần năm dòng sông này chảy uốn lượn qua Trung Quốc, và các con đập của Trung Quốc ở thượng nguồn đã làm thay đổi cuộc sống của các vùng đất ở rất xa biên giới của nước này. Trung Quốc đã thúc đẩy ảnh hưởng thông qua các dự án phát triển hạ tầng cơ sở dưới sự bảo trợ của Sáng kiến Vành đai và Con đường. Những chiếc xe hơi do Công ty BYD có trụ sở tại Thâm Quyến sản xuất đã trở nên quen thuộc trên các con đường Đông Nam Á và các chuỗi cửa hàng trà sữa Trung Quốc có mặt ở khắp các trung tâm tài chánh mới nổi như Singapore và Hong Kong. Hiếm có một thế lực nào có sức ảnh hưởng lớn như vậy trong khu vực.

 

Mỹ, nước đã mất khoảng 58.000 quân nhân trong Chiến tranh Việt Nam, vẫn có thể tạo ra sự khác biệt - nếu họ muốn. Nhưng Washington dường như sẵn sàng nhượng lại khu vực này mà không cần chiến đấu nhiều. Đây là một thách thức hầu như không được chú ý đến so với sự ồn ào về quan thuế của Tổng thống Donald Trump, cuộc chiến ở Ukraine và căng thẳng ở eo biển Đài Loan.

 

Đáng tiếc hơn nữa là sự cạnh tranh giữa các quốc gia sông Mekong, mỗi quốc gia đều tìm cách khai thác nguồn lợi của mình cho các mục tiêu hạn hẹp, thì đang ngày càng gia tăng. Đây là con sông dài thứ ba Á châu và là một trong những con sông có đa dạng sinh học và năng suất nhất thế giới. Nghề cá nội địa lớn nhất hành tinh đang chảy qua sáu quốc gia trong khu vực này và sinh kế của gần 70 triệu người phụ thuộc vào nó.

 

Các vấn đề của sông MeKong bắt đầu từ Trung Quốc

Hơn một nửa số con đập chính trên con sông này hiện nằm ở Trung Quốc, định hình lại cuộc sống ở hạ lưu đối với các nước láng giềng.

Trong hình bên dưới: các điểm màu vàng là các con đập nằm trong địa phận Trung Quốc – các điểm màu xanh là các con đập nằm trong địa phận Lào, Thái Lan, Cam Bốt.

Nguồn: Stimson Center

 

 

 

Thất bại ở cấp ngoại giao

Cơ quan ngoại giao hàng đầu của Á Châu, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (Association of Southeast Asian Nations), không đủ khả năng để giám sát con sông. Điều này phản ánh sự thận trọng khi đối đầu với Trung Quốc, quốc gia kiểm soát thượng nguồn và là đối tác thương mại lớn nhất của hầu hết mọi quốc gia khác, cũng như sự miễn cưỡng trong lịch sử khi can thiệp vào công việc kinh doanh của nhau. Dù bằng cách nào, thì đây cũng là nạn nhân của thái độ "muốn nói hay làm gì thì cứ mặc kệ" ("Whatever you can get away with").

 

Thảm kịch sông Mekong có nhiều hơn một tên tội đồ. Theo Trung tâm Stimson, lưu vực này có hơn 700 con đập, trong đó đập có tác động lớn nhất nằm ở Trung Quốc, làm thay đổi dòng chảy của nước và trầm tích chứa nhiều chất dinh dưỡng theo những cách sâu xa. Lào, Cam Bốt, Thái Lan và Việt Nam cũng có lỗi phần nào. Việc khai thác mỏ đang khoét sâu lòng sông. Ngồi trong một trong những nhà hàng nằm rải rác trên bờ sông ở Phnom Penh, bạn dễ dàng không đếm xuể những chiếc xà lan chở cát chạy qua. Ngồi trên xe chưa đầy một giờ, người dân địa phương sẽ có thể chỉ cho bạn thấy một bờ sông bị sụp đổ.

 

Nhưng những gì Trung Quốc làm lại rất quan trọng. Nếu Tòa Bạch Cung thực sự muốn hạn chế sự trỗi dậy của quốc gia này, thì cần phải có sự chuyển hướng sang sông Mekong. Việc Cơ quan Phát triển Quốc tế Mỹ (USAID) rút tiền đối với các dự án bảo tồn quan trọng là một khởi đầu tồi tệ. Nếu không có đối trọng, Trung Quốc sẽ là bên có tiếng nói lớn nhất và chính quyền các quốc gia còn lại sẽ phải tuân theo Bắc Kinh. Nền kinh tế lớn thứ hai thế giới nằm ngay bên cạnh, và không giống như Mỹ, nó (Trung Quốc) rất kiên định.

 

 

Hơn một nửa số đập trên sông MeKong được xây dựng sau năm 2000

Các đập đang hoạt động trên sông MeKong và các nhánh của nó

(các con đập được đánh dấu bằng điểm màu xám) 1956–1999; (các con đập được đánh dấu bằng điểm màu xanh) 2000–2025; (các con đập được đánh dấu bằng điểm màu vàng) đang được xây dựng hoặc đã được lên kế hoạch.

Nguồn: Ang et al. “Dams in the Mekong,” Earth System Science Data (2024)

 

 

Năm mươi năm sau khi chiếc trực thăng Mỹ cuối cùng rời khỏi Thành đô Sài Gòn, người Mỹ vẫn có quan điểm trong những gì xảy ra ở các quốc gia này. Thái Lan là đối tác có hiệp ước. Các tàu hải quân Mỹ thỉnh thoảng ghé thăm các cảng của Việt Nam; Hà Nội và Washington trong quá khứ đã cùng nhau phản đối các cuộc tập trận của Trung Quốc ở Biển Đông. Các nền kinh tế đã trở nên quan trọng đối với chuỗi cung ứng toàn cầu; Việt Nam đã trở thành điểm đến được đánh giá cao đối với các tập đoàn Mỹ đang tìm kiếm các địa điểm lập nhà máy bên ngoài Trung Quốc. Phần lớn hàng dệt may xuất cảng của Cam Bốt được chuyển đến Mỹ và mặc dù quốc gia này có động thái vun đắp mối quan hệ với Bắc Kinh, nền kinh tế của họ phần lớn vẫn được đô-la hóa. Đô-la Mỹ được sử dụng rộng rãi trong cuộc sống hàng ngày ở Cam Bốt. Những chiếc xe thương hiệu BYD của Trung Quốc vẫn được định giá bằng đô-la Mỹ. Mỹ vẫn là một bên tham gia và có thể sẽ là một bên trong tương lai, bất chấp sự thờ ơ rõ ràng của Donald Trump.

 

“Ai sẽ đứng lên chống lại Trung Quốc ở đây?” Suebsakun Kidnukorn, giảng viên về cách tân xã hội tại Đại học Mae Fah Luang, đã hỏi tôi vào một buổi chiều gần đây tại thành phố Chiang Rai ở miền bắc Thái Lan. “Đó không chỉ là sự thay đổi về mặt vật lý, mà còn là sự thay đổi trong tư duy, trong tâm lý của chúng ta. Mọi người đều biết Trung Quốc có mặt ở đây và sợ hãi nước này.”

 

 

Một lịch sử được kể lại

Các quốc gia trong khu vực từ lâu đã tìm kiếm sự thống trị đối với các vùng nước của sông Mekong. Các kỹ sư người Pháp đã nghĩ ra các kế hoạch phá hủy các thác nước để mở các tuyến đường thương mại đến Trung Quốc, nhưng thiết kế đại quy mô đó cuối cùng đã thất bại. Trước đó, các nhà thám hiểm người Tây Ban Nha và Hà Lan đã thử nghiệm để biến tuyến đường thủy này thành công cụ phục vụ cho họ. Giai đoạn sau năm 1945, cả khu vực này nằm dưới sự thống trị của Mỹ cho đến khi những người Cộng sản giành chiến thắng ở Sài Gòn, Phnom Penh và Viêng Chăn ba thập niên sau đó. Nhưng những khát vọng hiện tại đối với dòng sông, mà khiến nó bị thay đổi đáng kể, là điều mà người Pháp khó có thể mơ tới, và những Chiến binh thời chiến tranh Lạnh của Washington chỉ mơ hồ nhận thấy.

 

 

Lực lượng tấn công trên sông của Hải quân Hoa Kỳ trên sông Mekong năm 1967. Nguồn: Bettmann/Getty Images

 

 

Không hề thiếu tham vọng tại đây. Nhiều con đập hơn đang được lên kế hoạch. Đường bộ và đường sắt từng được coi là viễn vông giờ đã trở nên khả thi. Lào muốn trở thành "nguồn điện của Đông Nam Á", xuất cảng điện xa tới tận Mã Lai Á (Malaysia) và Tân Gia Ba (Singapore). Việt Nam cần thúc đẩy sự bùng nổ sản xuất của mình, nhưng, quốc gia này đang thiếu cát và có thể sẽ phải đi mua những gì được khai thác ở các nước Mekong khác.

 

Vấn đề là cuộc đua khai thác dòng sông này không có trọng tài thực sự nghiêm túc. Ủy ban Sông Mekong (MRC), được thành lập năm 1995 theo thỏa thuận giữa Việt Nam, Lào, Cam Bốt, và Thái Lan, không có quyền thực thi. Trung Quốc không phải là bên ký kết thỏa thuận, mặc dù là đối tác đối thoại. Ủy ban này thúc đẩy đối thoại, nhưng việc không có khả năng buộc các nước tuân thủ, điều này có nghĩa là các đập và dự án chuyển hướng dòng chảy đã được tiến hành với tốc độ nhanh chóng.

 

Những giới hạn của MRC phản ánh những thiếu sót của hiệp hội ASEAN. Hiệp hội này nói hay nhưng phản ứng của nó đối với các vấn đề quan trọng có xu hướng không được như mong đợi. Hiệp hội này còn lâu mới có được quyền tài phán và chủ quyền chung mà đã khiến Liên minh Âu châu có hiệu quả. Các nhà lãnh đạo công khai tỏ thái độ ghê tởm bất cứ điều gì có thể được coi là sự can thiệp vào công việc nội bộ của các nước láng giềng. Theo thiết kế, điều này đã hạn chế MRC và đặt ra những nỗ lực bảo tồn sông Mekong vào tình trạng thất bại. Các ưu tiên quốc gia được đặt lên hàng đầu, hành động tập thể đứng thứ hai.

 

Một bến phà trên sông Mekong ở Phnom Penh. Nhiếp ảnh gia: Mohd Rasfan/AFP/Getty Images

 

 

Tuy nhiên, ASEAN không nhất thiết phải bị kìm kẹp hoàn toàn. Khói mù từ các vụ cháy ở Nam Dương (Indonesia) đã làm nghẹt phần lớn khu vực trong những năm 1980 và 1990 đã trở nên tồi tệ đến mức không thể tránh khỏi việc hợp lực. Tuy nhiên, đó là một thách thức gần như hoàn toàn nằm trong nhóm và không đòi hỏi phải chống lại một thế lực bên ngoài, chứ đừng nói đến một thế lực lớn như Trung Quốc. Hợp tác cũng không chấm dứt được khói mù. Sẽ là một quốc gia dũng cảm nếu đi đầu trong việc quản lý quyền xử dụng dòng sông, nơi đã cho đi và lấy đi sinh mạng con người trong hàng nghìn năm. Tuy nhiên, sự xuống cấp kéo dài của một dòng nước chảy qua nhiều quốc gia như vậy, đến một lúc nào đó, sẽ trở nên nghiêm trọng đến nổi không thể bỏ qua.

 

Câu chuyện về sông Mekong cũng nhấn mạnh sự khác biệt trong cách ứng xử của các quốc gia ven biển trong khu vực, như Nam Dương (Indonesia) và Phi Luật Tân (Philippines), và các nền kinh tế trong đại lục. Nếu các quốc gia coi con sông là sân sau của họ không muốn bất kỳ sự can thiệp nào, tại sao những quốc gia được biển nước bao quanh lại thúc đẩy một sự can thiệp chung và làm cho Trung Quốc tức giận? Họ có vấn đề riêng với Chủ tịch Tập Cận Bình, người đang khẳng định chủ quyền đối với các rạn san hô và quân sự hóa các đảo nhỏ ở Biển Đông. Những nền kinh tế nhỏ hơn này đang phải đối mặt với Bắc Kinh.

 

 

Hoạt động quy mô địa phương

Một số cộng đồng không chờ đợi ủy ban MRC. Ngoài những thất vọng về ngoại giao, đây cũng là câu chuyện về những chiến thắng thỉnh thoảng của các tổ chức ở cấp thấp nhứt, và lòng dũng cảm cùng sự ủng hộ của một số cá nhân. Niwat Roykaew, một cựu giáo viên trường học từ Chiang Khong ở Thái Lan, đã giành được Giải thưởng Môi sinh Goldman - Goldman Environmental Prize - danh giá vì vai trò của ông trong việc thuyết phục chánh quyền Thái Lan từ bỏ dự án nổ mìn phá sông. Ý tưởng của Thái Lan là cho nổ tung các đoạn sông Mekong gần biên giới Lào. Mức phá hủy có thể sẽ rất lớn - và mở đường cho các tàu chở hàng của Trung Quốc đi qua.

Khi tôi gặp Niwat tại trụ sở của một nhóm bảo tồn ở địa phương, anh không hề ảo tưởng rằng mình sẽ thay đổi được tiến trình lịch sử. Nhưng từng phần một, một số kịch bản tồi tệ nhất có thể được giảm nhẹ. Vấn đề không phải là phát triển hay không phát triển, anh ấy nói, hay phản đối Trung Quốc trên cơ sở ý thức hệ. Anh ấy nói với tôi rằng, "Sông Mêkông luôn là vấn đề chánh trị, khi chúng ta quay trở lại thời Pháp thuộc. Bây giờ, sông này là vấn đề liên quan đến Trung Quốc. Được rồi, hiện tại chúng ta đã ngăn chặn họ, nhưng họ vẫn chưa từ bỏ suy nghĩ đó. Bài học là không bao giờ được từ bỏ".

 

Ông Niwat Roykaew. Nhíp ảnh gia: Luke Duggleby/Bloomberg

 

Chanarong Wongla là một chiến binh khác. Cùng với các nhân vật hoạt động khác, ông đã thúc đẩy chánh phủ Thái Lan yêu cầu Lào xem xét một địa điểm khác cho một con đập gây tranh cãi, dự án thủy điện Sanakham, được lên kế hoạch cho dòng chính sông Mekong cách thị trấn Chiang Khan của họ vài dặm về phía bắc. Điều này có vẻ giống như một chiến thắng về mặt thủ tục; Lào không có nghĩa vụ phải di dời địa điểm con đập. Nhưng ông sẽ chấp nhận. Ông nói với tôi, "Người dân địa phương không có quyền can thiệp vào quá trình ngoại giao, vì vậy chúng tôi sẽ thực hiện từng dự án một".

 

Mặc dù có bước đột phá, Chanarong vẫn đang thương tiếc cho dòng sông Mekong đã từng tồn tại trong tuổi trẻ của mình. Hồi đó, nếu bạn muốn ăn bữa cơm tối với món cá, trước tiên bạn phải đốt lửa, làm nóng nước và chuẩn bị mọi thứ. Cuối cùng là bắt cá. Chanarong đi bộ xuống sông, thả một sợi dây, cá cắn câu ngay, lấy cá về và mang nó bỏ vào nồi nước sôi. Bây giờ, bạn sẽ phải câu cá trong nhiều ngày. Các con đập làm lệch mực nước tự nhiên, ảnh hưởng đến quá trình di cư và sinh sản của cá.

 

Các cách hành động từng phần có chỗ đứng của chúng. Khi các viên chức ngoại giao thất bại và hành động tập thể không có, các bên liên quan cần hành động ở nơi họ có thể. Nhưng không thể để mặc cho các bên ở chánh quyền cấp tỉnh. Các cộng đồng sẽ tiếp tục bị thu hẹp và tình trạng di cư đến các khu vực đô thị đông đúc để tìm kiếm việc làm sẽ tiếp tục. Đồng bằng sông Cửu Long vốn đông dân của Việt Nam đang từ từ chìm xuống.

 

 

Daniel Moss

Daniel Moss là một cây bút của chuyên mục Bloomberg Opinion chuyên viết về các nền kinh tế Á châu. Trước đây, ông là biên tập viên điều hành mảng kinh tế tại Bloomberg News.