.png)
Getty Images/BBC
Tác giả, Vũ Đức Khanh
Gửi cho BBC News Tiếng Việt từ Ottawa, Canada
8 tháng Sáu, 2025
Trong cuộc cạnh tranh toàn cầu nhằm định hình lại chuỗi cung ứng thế kỷ 21, Việt Nam đang chịu sức ép chưa từng có từ cả hai đối tác kinh tế then chốt của mình.
Hoa Kỳ, với chánh sách thương mại cứng rắn trong nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Donald Trump, đang yêu cầu Việt Nam cắt giảm tỷ lệ linh kiện có xuất xứ từ Trung Quốc trong hàng hóa xuất cảng sang Mỹ như điều kiện để tránh bị áp thuế cao.
Trong khi đó, Trung Quốc - nguồn cung cấp nguyên liệu đầu vào lớn nhất của Việt Nam - đang theo dõi sát sao và sẵn sàng áp dụng các biện pháp trả đũa mềm nếu nhận thấy Việt Nam nghiêng quá rõ về phía Washington.
Đây là một ví dụ sống động của địa chánh trị hiện đại, nơi mà thương mại có điều kiện, chuỗi cung ứng mang tính chiến lược và ngoại giao mơ hồ va chạm với nhau trên một sân khấu mang tên Việt Nam.
Lưỡi gươm quan thuế treo trên đầu Hà Nội
Hoa Kỳ đã đưa ra tối hậu thư: nếu Việt Nam không chấp nhận một gói nhượng bộ thương mại sâu rộng trước ngày 8/7, một mức thuế lên đến 46% sẽ được áp lên nhiều mặt hàng xuất cảng của Việt Nam sang Mỹ.
Theo hãng tin Reuters, Chánh quyền Trump đã gửi một bản thảo thư hôm cuối tháng Năm cảnh báo các đối tác thương mại không nên tin rằng các mức " quan thuế đối xứng" ngày 2/4 sẽ bị đình chỉ nếu tòa án đưa ra phán quyết chống lại việc Tổng thống Trump sử dụng Đạo luật Quyền hạn Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế năm 1977 (IEEPA),
"Bất chấp những vụ kiện đang diễn ra tại các tòa án Mỹ liên quan đến hành động áp thuế đối xứng của Tổng thống, Tổng thống vẫn dự định tiếp tục chương trình quan thuế này dựa trên các cơ sở pháp lý mạnh mẽ khác nếu cần thiết, vì vậy điều quan trọng là chúng ta phải tiếp tục thảo luận về các vấn đề này," bản thảo thư viết.
Điều đáng nói là lý do không xuất phát từ một hành vi cụ thể nào của Việt Nam, mà là từ một chiến lược rộng lớn hơn của Mỹ - khởi đầu từ nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump và được mở rộng trong nhiệm kỳ thứ hai - nhằm ngăn chặn tình trạng "lách thuế" Trung Quốc thông qua các trung tâm sản xuất bên thứ ba.
Trọng tâm yêu cầu của Washington mang tính cấu trúc.
Theo một số nguồn tin nội bộ, Washington được cho là muốn Việt Nam hạn chế tỷ lệ linh kiện có xuất xứ từ Trung Quốc xuống dưới 45% trong hàng hóa xuất cảng sang Mỹ, đặc biệt trong các lĩnh vực như điện tử, da giày, đồ gỗ, nơi tỷ lệ này được cho là hiện đang dao động từ 60–80%."
Ngoài ra, Việt Nam còn phải cam kết mua khoảng 20 tỷ USD hàng hóa Mỹ hoặc nhiều hơn trong vòng 5 năm - bao gồm khí tự nhiên hóa lỏng, nông sản, máy bay Boeing và có thể cả dịch vụ vệ tinh Starlink.
Phía Mỹ có thể đang đề xuất Việt Nam xem xét mua khoảng 20 tỷ USD hàng hóa Mỹ trong vòng 5 năm - bao gồm khí tự nhiên hóa lỏng, nông sản, máy bay Boeing và cả dịch vụ công nghệ cao như vệ tinh, một số nguồn tin thương mại khu vực cho biết với điều kiện ẩn danh.
Trước đó, để xoa dịu tình hình, ngay sau khi chánh sách quan thuế của ông Trump được công bố, Tổng Bí thư Tô Lâm đã đề xuất ''một thỏa thuận thuế bằng 0 đổi lấy thuế bằng 0''. Ở đây có thể hiểu rằng Việt Nam sẽ đơn phương xóa bỏ toàn bộ thuế đối với hàng Mỹ nếu Hoa Kỳ từ bỏ kế hoạch áp thuế 46%.
Đây là một động thái có tính biểu tượng cao, cho thấy thiện chí duy trì quan hệ, nhưng không giải quyết được mối lo cốt lõi của Washington: sự lệ thuộc vào linh kiện Trung Quốc và năng lực quản lý yếu kém các quy tắc xuất xứ.
Trước đó, hai nhân vật có ảnh hưởng trong giới hoạch định chánh sách thương mại của Mỹ - Cố vấn Thương mại Tòa Bạch Cung, Peter Navarro, và Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick - đều bày tỏ quan điểm cứng rắn trước đề nghị của Hà Nội.
Trong khi ông Navarro nói đề nghị của Việt Nam là không đủ và gọi nước này là một '''thuộc địa' của Trung Quốc cộng sản", ông Lutnick tái khẳng định rằng "Việt Nam chỉ là một con đường để hàng Trung Quốc đi vào Mỹ."
.png)
Cố vấn Thương mại Tòa Bạch Cung, Peter Navarro (trái), và Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick (phải), tại Tòa Bạch Cung được chụp vào hôm 13/2/2025, thời điểm ông Lutnick đang được đề cử vào vị trí hiện tại. Ảnh: Getty Images
Cái giá đắt của sự tuân thủ
Đối với Việt Nam, việc tuân thủ yêu cầu của Mỹ sẽ kéo theo những chi phí lớn và tức thời.
Việc đa dạng hóa khỏi Trung Quốc không chỉ là thay đổi nguồn cung cấp, mà là một cuộc tái cấu trúc công nghiệp toàn diện.
Các doanh nghiệp Trung Quốc không chỉ cung cấp khối lượng lớn, mà còn là nguồn chuyên môn hóa sâu và có vị trí địa lý gần gũi.
Chuỗi cung ứng của nhiều công ty xuất cảng Việt Nam bắt đầu từ Quảng Đông và kết thúc tại Đồng Nai.
Việc thay thế những mắt xích đó bằng nguồn cung ứng không thuộc Trung Quốc trong vòng ba năm sẽ làm tăng chi phí, gây ách tắc và phá vỡ quan hệ đối tác truyền thống.
Về chánh trị, thỏa thuận này đặt ra những câu hỏi nhạy cảm.
Việt Nam từ lâu tự hào với đường lối "ngoại giao cây tre" - linh hoạt nhưng kiên định, biết uốn mình mà không gãy trước gió lớn từ các cường quốc.
Nếu quá dễ dãi với Mỹ, Hà Nội có thể bị xem là đã ngả hẳn về một phía - điều mà nhiều thành phần bảo thủ trong Bộ Chính trị Việt Nam rất dè chừng.
Tranh luận nội bộ Đảng đã xuất hiện: một phe xem đây là cơ hội ngàn năm có một để vươn lên trong chuỗi giá trị; phe kia lo ngại sẽ khiêu khích Bắc Kinh và phá vỡ thế cân bằng chiến lược.
Những đòn bẩy âm thầm của Bắc Kinh
Cho đến nay, Trung Quốc vẫn chưa công khai chỉ trích Việt Nam.
Nhưng điều đó không có nghĩa là họ sẽ khoanh tay đứng nhìn.
Bắc Kinh có nhiều công cụ để gây áp lực, và các dấu hiệu ban đầu cho thấy họ đã bắt đầu kích hoạt một số đòn bẩy.
Tại các cửa khẩu biên giới như Hữu Nghị và Lào Cai, doanh nghiệp Việt Nam bắt đầu báo cáo tình trạng kiểm tra chặt chẽ hơn, thời gian thông quan kéo dài.
Một số mặt hàng nông sản - đặc biệt là sầu riêng và cá tra, vốn lệ thuộc mạnh vào thị trường Trung Quốc - bị "thắt van" một cách âm thầm.
Đồng thời, một số doanh nghiệp Trung Quốc đặt nhà máy tại Việt Nam cho biết họ bị giới chức tỉnh ở Trung Quốc "khuyên" nên cân nhắc lại kế hoạch mở rộng đầu tư.
Trung Quốc có thể còn đưa ra các "chương trình khuyến khích" mới: tín dụng ưu đãi, mở rộng việc thâm nhập thị trường, hay đẩy nhanh các dự án hạ tầng nếu Việt Nam giảm nhiệt các cam kết với Mỹ.
Thông điệp của Bắc Kinh rất rõ: Việt Nam có thể phát triển thịnh vượng trong một châu Á định hướng Trung Quốc - nhưng không thể nếu chọn làm công cụ cho chiến lược kiềm chế kinh tế của Hoa Kỳ.
.png)
Một tài xế đi qua lối vào cửa cảng nơi xe container chở hàng qua biên giới Việt Nam - Trung Quốc tại tỉnh Lạng Sơn vào ngày 7/1/2022. Ảnh: Getty Images
Một thỏa thuận thương mại có điều kiện
Nếu đạt được thỏa thuận, nó sẽ không giống một hiệp định thương mại tự do truyền thống, cũng không hoàn toàn là một cuộc chia tay với Trung Quốc.
Đây sẽ là một mô hình thương mại có điều kiện: dựa trên hạn ngạch, kiểm toán và các cam kết mua hàng cụ thể.
Cấu trúc này phù hợp với cả Washington lẫn Hà Nội - không cần Thượng viện Mỹ phê chuẩn, và cho phép Việt Nam duy trì tư thế "không nghiêng hẳn về ai".
Tuy nhiên, chính cơ chế này lại tạo ra sự mong manh.
Theo một số nguồn tin thương mại, dự thảo thỏa thuận được cho là có thể bao gồm điều khoản ''đáp trả'' (snap-back), cho phép Mỹ tái áp thuế trong vòng 60 ngày nếu các mục tiêu về tỷ lệ linh kiện không được đáp ứng.
Cơ chế này khiến nhiều chuyên gia so sánh thỏa thuận như một ''bản án treo'', trong đó Việt Nam phải liên tục chứng minh mức độ tuân thủ đối với một chánh sách công nghiệp Mỹ đang thay đổi.
Canh bạc chiến lược
Việt Nam đang đặt cược vào tiềm năng giữ thăng bằng trong vòng bốn năm tới: đủ nhượng bộ để làm dịu Washington, nhưng không đến mức chọc giận Bắc Kinh.
Điều này không phải là không thể.
Việt Nam từng gia nhập Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) mà vẫn giữ được quan hệ với Trung Quốc, tăng cường quan hệ với Mỹ mà không chấp nhận cho đặt căn cứ quân sự.
Tuy nhiên, thời điểm hiện tại là một bước ngoặt.
Việt Nam không còn là một nhà máy giá rẻ đơn thuần.
Quốc gia này đã trở thành một mắt xích trong mạng lưới địa chánh trị đang tranh chấp.
Và giờ đây, Hà Nội đang bị yêu cầu lựa chọn - không bằng lời nói, mà bằng bản thiết kế sản phẩm, hóa đơn vận chuyển và dữ liệu chuỗi cung ứng.
Không giống như giai đoạn 2018 – 2020, Việt Nam không thể chờ "qua nhiệm kỳ".
Chánh quyền Trump 2.0 mới chỉ bắt đầu và học thuyết thương mại dựa vào quan thuế của ông không phải là thử nghiệm nhất thời.
Cấu trúc thương mại mà Việt Nam đang đàm phán với Hoa Kỳ sẽ là nền tảng mới cho chánh sách thương mại song phương trong nhiều năm tới.
Trong vài tuần tới, thế giới sẽ biết liệu chiến lược "ngoại giao cây tre" có còn hiệu lực - hay lực hút từ hai cường quốc kinh tế lớn nhất thế giới sẽ khiến cả sự "mơ hồ chiến lược" cũng trở thành điều xa xỉ.
Tác giả Vũ Đức Khanh hiện sống tại Canada, là luật sư và tác gia tiểu luận chuyên về chính trị Việt Nam và Canada, quan hệ quốc tế và luật pháp quốc tế.
(Theo BBC)
(Phụ đính Dân Việt Newspaper danviet.com.au)
