Bên ngoài sứ quán Oman tại Roma, Ý, nơi diễn ra đàm phán "gián tiếp" giữa Mỹ và Iran, ngày 19/04/2025. AP - Andrew Medichini
Thế Giới - Đây là lần đầu tiên Mỹ và Iran khởi sự đàm phán kể từ năm 2018, tức là từ khi nước Mỹ - trong nhiệm kỳ Donald Trump đầu tiên - đơn phương rút hỏi Hiệp định về Nguyên tử của Iran, gọi tắt là JCPOA (Joint Comprehensive Plan of Action), ký kết năm 2015 giữa Iran và sáu cường quốc (Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Trung Quốc và Nga), với nội dung chủ yếu là dỡ bỏ các trừng phạt quốc tế đổi lấy việc Iran ngừng chương trình phát triển nguyên tử quân sự.
Đàm phán vừa được mở lại thông qua trung gian của quốc gia vùng Trung Cận Đông Oman, do Mỹ và Iran đã cắt đứt quan hệ ngoại giao từ 45 năm nay sau cuộc cách mạng Hồi Giáo. Quan điểm của lãnh tụ tối cao Iran là bác bỏ việc đàm phán trực tiếp với Mỹ.
Chương trình hỏa tiễn đạn đạo, hay chính sách của Iran đối với các lực lượng vũ trang thân Teheran trong khu vực, mà Mỹ và Israel lo ngại được Iran sử dụng để chống lại các lợi ích của mình tại khu vực, có thể là nội dung của các thương thuyết mà Mỹ muốn gây sức ép để buộc Iran phải có các nhân nhượng. Tuy nhiên, chương trình vũ khí nguyên tử của Iran được coi là điểm then chốt. Trong một phát biểu trên The Wall Street Journal, tổng thống Donald Trump nhấn mạnh « lằn ranh đỏ » của Washington là Iran không được « quân sự hóa năng lực nguyên tử ». Về phần mình, Ali Shamkhani, một cố vấn của thủ lĩnh tối cao Iran, giáo chủ Ali Khamenei, khẳng định : Iran tham gia đàm phán không nhằm mục tiêu « xây dựng hình ảnh », mà hy vọng đạt được « một thỏa thuận nghiêm túc và công bằng ».
Trump có thể đã rút được bài học thất bại của nhiệm kỳ đầu
Trong một cuộc trả lời phỏng vấn RFI vào thời điểm Iran và Mỹ mở lại đàm phán, ông Thierry Coville, chuyên viên nghiên cứu tại Viện Quan hệ quốc tế và Chiến lược IRIS (Institut des Relations internationales et stratégiques), tác giả cuốn « Iran, une puissance en mouvement » (Nxb Eyrolles), nhận định có thể chính bài học được rút ra từ thất bại trong nhiệm kỳ đầu tiên, khi đơn phương rút khỏi thỏa thuận đã khiến tổng thống Trump nhanh chóng nối lại đàm phán với Iran :
« Có thể giả định rằng, mặc dù Trump không thể nói ra nhưng ông đã nhận ra mình đã phạm một sai lầm lớn khi rút khỏi thỏa thuận vào tháng 5/2018. Có lẽ ông đã quá tin tưởng vào các cố vấn như John Bolton hay cựu ngoại trưởng Mike Pompeo, người có lập trường chống Iran rất cực đoan. Chúng ta có thể thấy rõ rằng kể từ khi tái đắc cử, một mặt đe dọa sẽ có hành động quân sự chống Iran, hoặc ban hành các lệnh trừng phạt mới, Trump vẫn liên tục nhắc lại ý muốn đàm phán một thỏa thuận mới với Iran. Vì vậy, tôi nghĩ rằng Trump có thể hiểu về thất bại này, vì Iran đã rút khỏi thỏa thuận và chưa bao giờ tiến gần đến năng lực sản xuất vũ khí nguyên tử như vậy. Rõ ràng là ông đã rút ra bài học từ nhiệm kỳ đầu tiên. »
Tình hình khẩn cấp: Lượng Uranium gấp « 41 lần » được phép
Theo chuyên viên nghiên cứu Thierry Coville, tình hình căng thẳng hiện tại liên quan đến việc Iran đang tiến gần ngưỡng có uranium được làm giàu đủ mức và đủ lượng để chế tạo vũ khí nguyên tử, trong lúc báo chí Mỹ nói đến việc Teheran có thể sản xuất được vũ khí nguyên tử trong ít tuần lễ, là một lý do chính khiến Mỹ phải ráo riết thúc đẩy đàm phán:
« Iran được cho là có đủ lượng uranium làm giàu để có khả năng chế tạo ít nhất bốn quả bom nguyên tử. Vậy nên, thực sự là mọi người đều lo lắng. Hơn nữa, thỏa thuận trước sẽ hết hạn vào tháng 10/2025. Vì vậy, Hoa Kỳ đã đặt ra hai tháng để đạt được một thỏa thuận mới, bảo đảm rằng Iran không tiến tới chế tạo bom nguyên tử. »
Trên làn sóng RFI, ông David Rigoulet-Roze, chuyên gia về Trung Đông và Bán đảo Ả Rập, tổng biên tập tạp chí Orients Stratégiques, giải thích : Hiện tại không có gì ngăn cản Iran về mặt kỹ thuật trong mục tiêu chế tạo được vũ khí nguyên tử. Iran đang bước vào giai đoạn có thể tăng mức làm giàu uranium từ 60% đến 90%, tức từ mức có chuyển sang chế tạo bom nguyên tử là rất nhanh chóng.
Iran chưa rút hẳn khỏi Thỏa thuận nguyên tử 2015, cho dù Mỹ đơn phương rút. Nhưng hành động của Washington đã ảnh hưởng lớn đến việc Thỏa thuận được Iran tuân thủ theo các điều khoản ban đầu. Theo một báo cáo mật của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (AIEA), được France 24 trích dẫn hồi cuối tháng 2/2025, lượng dự trữ Uranium được làm giàu ở mức 60% trong hiện tại gấp đến « 41 lần » mức Hiệp định 2015 cho phép.
Tính đến ngày 8/2, Iran sở hữu tổng cộng 274,8 kg, so với 182,3 kg ba tháng trước đó. Tốc độ sản xuất uranium làm giàu cao ở mức 60%, tức gần với mức 90% cần thiết để chế tạo vũ khí nguyên tử, đã gia tăng ở Iran. Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (AIEA) xem đây là tình hình « rất đáng lo ngại ». Thậm chí, theo Ali Vaez, chuyên gia về Iran tại nhóm International Crisis Group, « nếu lượng uranium mà Iran đang có đã được làm giàu đến mức 90%, thì quốc gia này có đủ khả năng chế tạo vũ khí nguyên tử với tốc độ một vũ khí trong một tháng ».
Đầu tháng 12/2024 vừa qua, Teheran cảnh báo sẽ đưa vào sử dụng các máy ly tâm tiên tiến mới. Quyết định này ngay lập tức vấp đã phải sự phản đối mạnh mẽ của Hội đồng thống đốc Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế. Tuy nhiên, vào thời điểm loan truyền báo cáo mật của Cơ quan năng lượng Nguyên tử quốc tế, Teheran vẫn khăng khăng bác bỏ khả năng đàm phán với Mỹ.
Đe dọa từ Mỹ tăng vọt, dân chúng mệt mỏi: Nguy cơ sụp đổ
Vì sao chính quyền Iran đã nhanh chóng đảo ngược quan điểm khăng khăng không chấp nhận đàm phán với Mỹ? Chuyên viên nghiên cứu Viện IRIS nhìn thấy ở đây những lo sợ của chế độ Hồi Giáo Iran trước các áp lực ngày càng lớn từ bên ngoài cùng tình trạng phẫn nộ của dân chúng trong nước:
« Đúng là chỉ một vài tuần trước, lãnh đạo tối cao Iran còn nói: không được, không được! Sẽ không khôn ngoan và không hợp lý khi đàm phán với Mỹ. Tuy nhiên, ông ta đã thay đổi quyết định. Và nếu ông thay đổi quyết định thì đó là vì thực sự có một cuộc khủng hoảng chính trị ở Iran, kể từ năm 2022. Có một vấn đề về tính hợp pháp của chính quyền Iran. Có những khó khăn về kinh tế, mà chúng ta không nên phóng đại, nhưng rõ ràng có lạm phát, hiện vẫn ở mức 30%, và trên hết là dân chúng đã mệt mỏi. Vì vậy, chế độ Iran lo sợ nếu có lệnh trừng phạt mới của Mỹ, thì chắc chắn sẽ có các phong trào phản đối trong dân chúng, và sau đó, thực sự là có đe dọa về một cuộc tấn công của Mỹ hoặc Israel. Những điều này thực sự ảnh hưởng đến việc Iran quyết định đàm phán. »
Chế được vũ khí nguyên tử phải mất từ một đến ba năm
Trên thực tế, khả năng Iran sản xuất được vũ khí nguyên tử không còn nằm trong lĩnh vực kỹ thuật, mà ở quyết định chính trị, theo nhiều chuyên gia. Trong một chương trình tọa đàm của RFI về chủ đề này, chuyên viên nghiên cứu Clément Therme, giảng viên tại Đại học Paul Valéry ở Montpellier và Học viện Sciences Po Paris, chuyên gia về thế giới Iran, nhấn mạnh rõ đến sự khác biệt này :
« Nếu lãnh tụ tối cao, giáo chủ Ali Khamenei, ra quyết định thì Cộng hòa Hồi giáo Iran sẽ phải mất từ một đến ba năm để có được vũ khí nguyên tử có thể sử dụng được. Vì vậy, đây chưa phải là vấn đề cấp bách. Chúng ta cần phân biệt giữa năng lực thực sự sản xuất vũ khí để có thể sử dụng và khả năng có đủ số lượng uranium để về mặt lý thuyết có thể sản xuất được vũ khí. Về điểm thứ hai này, thời hạn là ngắn hơn nhiều. Tôi nghĩ là các phương tiện truyền thông nhầm lẫn giữa việc có được vũ khí nguyên tử với việc có đủ lượng uranium để chế tạo vũ khí nguyên tử. Hai chuyện không phải là một. Chính vì vậy vẫn còn có khả năng đàm phán và trong hiện tại, công cụ được ưu tiên để kiểm soát tham vọng nguyên tử của Iran là con đường ngoại giao. »
Đường cùng mới phải chế vũ khí nguyên tử: Nội bộ chế độ cân nhắc lợi hại
Iran có thể đạt được một thỏa hiệp về chương trình nguyên tử quân sự với Mỹ trong thời gian tới hay không? Đối với nhiều chuyên gia, mấu chốt của vấn đề nằm ở chỗ các phe nhóm chủ chốt trong chế độ Hồi giáo Iran nhìn nhận ra sao về vấn đề này. Trả lời RFI, chuyên gia về thế giới Iran Clément Therme giải thích :
« Câu hỏi đặt ra là phát triển chương trình nguyên tử quân sự có phục vụ cho lợi ích của nước Cộng hòa Hồi Giáo Iran hay không và quyết định này có thể đe dọa đến sự tồn vong của chế độ Cộng hòa Hồi Giáo Iran hay không? Tổng thống Pháp Jacques Chirac, trong một cuộc trả lời phỏng vấn nổi tiếng với tờ New York Times hồi 2006, từng nói rằng nếu Teheran tìm cách sở hữu vũ khí nguyên tử, Iran sẽ bị nguyền rủa.
Như vậy, nhìn chung có thể thấy nếu Iran phát triển chương trình nguyên tử quân sự, chế độ Hồi Giáo sẽ sụp đổ. Có một cuộc tranh luận trong nội bộ chế độ Iran về việc có nên phát triển chương trình nguyên tử quân sự hay không. Cuộc tranh luận này dựa trên ý tưởng chính: nếu Israel và Mỹ tấn công vào các cơ sở nguyên tử dân sự của Iran, thì chế độ Hồi giáo có thể sẽ quyết định nhanh chóng phát triển vũ khí nguyên tử.
Tôi nghĩ là hiện tại có một nhận thức chung: Cái giá mà Iran phải trả, nếu quyết định thúc đẩy chương trình nguyên tử quân sự, sẽ lớn hơn các lợi ích mà chế độ Hồi giáo Iran có thể thu được từ việc phát triển vũ khí nguyên tử, mà rõ ràng là một mối đe dọa tồn vong đối với chế độ. »
(Theo RFI)
