Khảo sát Tình hình Đông Nam Á 2024 do Viện Nghiên cứu Đông Nam Á vừa công bố cho thấy Trung Quốc vượt Mỹ về tầm ảnh hưởng ở ASEAN. (Ảnh: Bay Ismoyo/AFP/Getty Images)

ĐÔNG NAM Á - Báo cáo Khảo sát Tình hình Đông Nam Á 2024 do Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS - Yusof Ishak Institute) thực hiện đã khảo sát 1.994 người từ 10 quốc gia thành viên ASEAN nhằm đánh giá nhận thức của khu vực đối với các cường quốc. Báo cáo cho thấy những xu hướng quan trọng trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung đang diễn ra gay gắt.

Một trong những điểm nhấn chính của cuộc khảo sát là sự trỗi dậy của Trung Quốc đã vượt qua Hoa Kỳ trở thành lựa chọn liên minh ưu việt của Đông Nam Á trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung đang diễn ra. Tuy nhiên, các chỉ số khác nhau cũng cho thấy một bức tranh phức tạp về nhận thức của Đông Nam Á đối với các cường quốc.

Cờ Mỹ và Trung Quốc. (Ảnh: Frederic J. Brown/AFP qua Getty Images)

Trung Quốc vượt Mỹ về tầm ảnh hưởng ở ASEAN

Báo cáo khảo sát mới nhất (pdf) cho thấy Trung Quốc tiếp tục củng cố vị thế là lực lượng kinh tế, chiến lược - chính trị có ảnh hưởng nhất khu vực Đông Nam Á. Tỷ lệ người được hỏi lựa chọn Trung Quốc cho hai vị trí này lần lượt là 59,5% và 43,9%, cho thấy sự tin tưởng ngày càng tăng của người dân trong khu vực đối với "gã khổng lồ phương Đông".

Tuy nhiên, Hoa Kỳ cũng ghi nhận những bước tiến nhất định. 14,3% số người được hỏi đánh giá đây là lực lượng sở hữu sức mạnh kinh tế có ảnh hưởng nhất ở Đông Nam Á, tăng so với mức 10,5% của năm ngoái. Điều này cho thấy Hoa Kỳ vẫn giữ vai trò quan trọng trong khu vực, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế.

Điểm nhấn đáng chú ý là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã vượt qua Hoa Kỳ về cả ảnh hưởng chính trị và chiến lược. Tỷ lệ người được hỏi lựa chọn ASEAN cho hai vị trí này lần lượt là 20,0% và 18,5%, so với 17,8% và 16,2% của Hoa Kỳ. Điều này thể hiện vai trò ngày càng gia tăng của ASEAN trong việc định hình trật tự khu vực và giải quyết các vấn đề chung.

Mặt khác, vị thế của Hoa Kỳ so với Trung Quốc đang có dấu hiệu suy giảm về mặt ảnh hưởng chính trị và chiến lược. Tỷ lệ người được hỏi lựa chọn Mỹ là thế lực chính trị và chiến lược có ảnh hưởng nhất giảm từ 31,9% xuống 25,8%, trong khi tỷ lệ của Trung Quốc tăng từ 41,5% lên 43,9%. Sự sụt giảm này có thể do một số yếu tố, bao gồm chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ trong khu vực, sự trỗi dậy của Trung Quốc và những lo ngại về an ninh của các quốc gia Đông Nam Á.

Bên cạnh đó, ASEAN được nhìn nhận là một thế lực ảnh hưởng về chính trị và chiến lược ngày càng gia tăng. Vai trò này tăng từ 13,1% lên 20,0%, thậm chí vượt qua cả Trung Quốc (18,5%). Điều này cho thấy ASEAN đang nỗ lực khẳng định vị thế của mình trong khu vực và đóng vai trò tích cực hơn trong việc giải quyết các vấn đề chung.

Quốc kỳ Nhật Bản tung bay trên tòa nhà trụ sở chính của Ngân hàng Nhật Bản (BoJ) (phía dưới) ở Tokyo hôm 27/04/2022. (Ảnh: Kazuhiro Nogi/AFP/Getty Images)

Nhật Bản là cường quốc đáng tin cậy nhất Đông Nam Á

Để có được vị thế và thẩm quyền trên trường quốc tế, các cường quốc cần xây dựng lòng tin từ cộng đồng quốc tế. Lòng tin này được thể hiện qua sự tin tưởng vào vai trò của họ trong việc bảo đảm hòa bình, an ninh, thịnh vượng và trật tự khu vực và quốc tế.

Khảo sát cho thấy Nhật Bản là cường quốc được tin cậy nhất trong khu vực Đông Nam Á, với 58,9% số người tham gia khảo sát bày tỏ tin tưởng. Mỹ xếp thứ hai (42,4%) và EU đứng thứ ba (41,5%).

Mặc dù được đánh giá cao về ảnh hưởng kinh tế và chính trị, Trung Quốc lại gặp phải sự lo ngại về tiềm lực quân sự và kinh tế có thể đe dọa lợi ích quốc gia và chủ quyền của các quốc gia khác. 45,5% số người được khảo sát bày tỏ e ngại về khả năng Trung Quốc sử dụng sức mạnh của mình để xâm phạm lợi ích dân tộc và lãnh thổ của họ.

Nhật Bản được đánh giá cao về tính trách nhiệm và tuân thủ luật pháp quốc tế, trong khi EU được đánh giá cao về sự hợp tác và hỗ trợ. Tuy nhiên, tỷ lệ lựa chọn EU làm đối tác thứ ba để cân bằng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ giảm so với năm trước, cho thấy sự e dè nhất định về vai trò của EU trong khu vực.

Mặc dù vẫn được tin tưởng vào khả năng định hình trật tự thế giới, Hoa Kỳ lại gặp phải sự nghi ngờ về độ tin cậy với vai trò một cường quốc có trách nhiệm. Nguyên nhân có thể xuất phát từ những vấn đề nội tại và sự thay đổi chính sách đối với khu vực Đông Nam Á của các đời Tổng thống Mỹ.

Sự gia tăng niềm tin vào Trung Quốc so với Hoa Kỳ có thể là do sự bất mãn ngày càng tăng đối với các chính sách của Hoa Kỳ hơn là do niềm tin rằng Trung Quốc là lựa chọn thay thế ưu việt hơn.

Hành động của Hoa Kỳ liên quan đến cuộc xung đột Israel - Hamas đang diễn ra có tác động tiêu cực đến niềm tin của người dân Đông Nam Á. Đáng ngạc nhiên, 46,5% số người được khảo sát cho rằng xung đột Israel - Hamas là một trong những vấn đề địa chính trị hàng đầu mà khu vực phải đối mặt, tiếp theo là các hành động hung hăng trên Biển Đông với tỷ lệ 39,9%.

Điều đáng lưu ý là sự sụt giảm niềm tin vào Hoa Kỳ (từ 61,1% năm 2023 xuống 49,5%) với tư cách là đối tác chiến lược (ngoại trừ Lào) chủ yếu đến từ các quốc gia Hồi giáo trong khối ASEAN - Brunei (29,9%), Indonesia (26,8%) và Malaysia (24,9%).

Theo khảo sát, "một tỷ lệ lớn người tham gia khảo sát ở Đông Nam Á lo ngại rằng các cuộc tấn công của Israel vào Gaza đã đi quá xa". Nhiều người tham gia khảo sát cho rằng lập trường của Mỹ có thể coi là đồng lõa với Israel.

Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị phát biểu tại phiên khai mạc cuộc họp Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN - Trung Quốc tại Diaoyutai State Guesthouse vào ngày 29/8/2013 ở Bắc Kinh, Trung Quốc (Ảnh: Adrian Bradshaw-Pool /Getty Images)

Một ASEAN bị chia rẽ

Khảo sát cũng cho thấy ASEAN đang đối mặt với sự phân cực rõ rệt liên quan đến cạnh tranh Mỹ - Trung. Các quốc gia thành viên ASEAN đang chia rẽ về việc lựa chọn liên kết với cường quốc nào.

Trong khi Indonesia, Brunei và Malaysia có xu hướng nghiêng về Trung Quốc (ít nhất là về mặt kinh tế), thì Philippines, Việt Nam và Singapore lại lại ưu tiên liên kết với Hoa Kỳ vì lợi ích chiến lược. Sự chia rẽ về tầm nhìn, tinh thần đoàn kết và chiến lược chung khiến ASEAN khó đạt được mục tiêu chung.

Gần 80% số người tham gia khảo sát bày tỏ quan ngại về hiệu quả hoạt động ngày càng giảm sút của ASEAN, đặt dấu hỏi về khả năng của tổ chức này trong việc giải quyết các áp lực khu vực và quốc tế. Hơn nữa, gần 50% số người được khảo sát cho rằng ASEAN cần củng cố khả năng thích ứng và đoàn kết để ứng phó với sức ép từ hai cường quốc.

Tuy nhiên, vẫn còn hy vọng cho ASEAN. Bất chấp khó khăn, ASEAN ghi nhận sự gia tăng đáng kể sự ủng hộ trong khảo sát năm nay. Tỷ lệ người đánh giá cao vai trò kinh tế, chính trị và chiến lược của ASEAN đã tăng so với năm trước.

Các đại biểu tham dự cuộc họp của Bộ trưởng Tài chính và Thống đốc Ngân hàng Trung ương Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) tại Nusa Dua trên đảo nghỉ dưỡng Bali của Indonesia, vào ngày 31/03/2023. (Ảnh: Sonny Tumbelaka/AFP qua Getty Images)

Tương lai của ASEAN

Kết quả khảo sát không mang lại nhiều thông tin đột phá, song vẫn khẳng định Đông Nam Á là tâm điểm của cuộc cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung, tạo ra mối quan ngại cấp bách trong khu vực.

Xu hướng "kiên định lập trường" của ASEAN trong bối cảnh khu vực phân cực nhanh chóng là điều dễ hiểu, và kết quả khảo sát này góp phần lý giải điều đó.

Sự cạnh tranh Mỹ - Trung tác động mạnh mẽ đến khu vực, và cách thức duy nhất để bảo đảm cuộc cạnh tranh này không dẫn đến chia rẽ sâu sắc hơn trong ASEAN là củng cố các thể chế gắn kết các quốc gia thành viên.

Tuy nhiên, việc xác định liệu khảo sát có phản ánh sự dịch chuyển thực sự về phía Trung Quốc hay không cần được tiếp tục đánh giá qua các cuộc khảo sát tiếp theo.

Báo cáo Khảo sát Tình hình Đông Nam Á 2024 đã cho thấy những biến động đáng chú ý trong nhận thức của người dân khu vực về Trung Quốc và Hoa Kỳ. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng những nhận thức này có thể thay đổi theo thời gian và phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm diễn biến quốc tế, chính sách của các cường quốc và tình hình nội bộ của các nước Đông Nam Á.

(ntdvn.net; Huyền Anh tổng hợp)