Nguồn: Akhmad Hanan, “How Trump’s $14 billion TikTok tug-of-war affects Asia”, The Interpreter, 01/10/2025

Biên dịch: Viên Đăng Huy (nghiencuuquocte.org)

Khi Tổng thống Donald Trump ký sắc lệnh vào ngày 25 tháng Chín buộc nền tảng mạng xã hội TikTok phải bán lại mảng kinh doanh tại Mỹ, ông không chỉ đơn thuần giải quyết một tranh cãi công nghệ nội bộ, mà còn kéo ứng dụng được tải về nhiều nhứt thế giới vào trung tâm của cuộc đấu quyền lực giữa các cường quốc. Trong nhiều năm, Hoa Thịnh Đốn đã cảnh báo rằng TikTok, thuộc sở hữu của công ty ByteDance của Trung Quốc, gây ra rủi ro an ninh quốc gia. Thay vì cấm hoàn toàn, Tòa Bạch Ốc đã đưa ra một giải pháp thỏa hiệp: cho phép các nhà đầu tư Mỹ đứng đầu là Oracle, Silver Lake và MGX tiếp quản một phần, hiện họ đang nắm giữ 45% cổ phần của TikTok tại Mỹ.

Trump tuyên bố chiến thắng, gọi thỏa thuận này là một “thắng lợi cho an ninh quốc gia và tự do ngôn luận”. Với giá trị 14,4 tỷ USD, vụ mua bán kiên cưỡng này là một trong những giao dịch công nghệ gây tranh cãi nhứt thập niên. Về mặt đối nội, nó cho phép Trump thể hiện sự cứng rắn với Trung Quốc, đồng thời tránh được phản ứng dữ dội khi cắt đứt một ứng dụng được hơn 170 triệu người Mỹ yêu thích. Động thái này cũng củng cố câu chuyện tranh cử của ông trước cuộc bầu cử giữa kỳ năm 2026, thể hiện ông là nhà lãnh đạo duy nhứt có khả năng kiềm chế sức mạnh công nghệ Trung Quốc. Đồng thời, giới phê bình lập luận rằng Tòa Bạch Ốc đã tạo ra một tiền lệ nguy hiểm khi chánh trị hóa quyền sở hữu doanh nghiệp, khiến cả các đồng minh và đối thủ đều cảnh giác trước tầm với của Hoa Thịnh Đốn vào hoạt động kinh doanh toàn cầu.

TikTok không còn đơn thuần là về các video nhảy múa và meme lan truyền; nó đã trở thành một trường hợp thử nghiệm cho việc ai kiểm soát hệ sinh thái kỹ thuật số toàn cầu. Hoa Thịnh Đốn lo sợ Bắc Kinh có thể vũ khí hóa TikTok cho mục đích tuyên truyền hoặc thu thập dữ liệu. Ngược lại, Bắc Kinh cáo buộc Mỹ cưỡng ép kinh tế dưới vỏ bọc an ninh quốc gia. Vai trò của Oracle với tư cách là nhà đầu tư lẫn công ty cung cấp dịch vụ đám mây có nghĩa là dữ liệu người dùng Mỹ sẽ vẫn được lưu trữ trong nước, giảm thiểu rủi ro chuyển giao xuyên biên giới. Tuy nhiên, đối với Trung Quốc, đây là một lời cảnh báo: ngay cả nền tảng toàn cầu thành công nhứt của họ cũng có thể bị tái định hình dưới áp lực của Mỹ.

Trận chiến TikTok mở rộng ra ngoài Hoa Thịnh Đốn và Bắc Kinh. Khu vực Á châu– Thái Bình Dương là trái tim của cơ sở người dùng của nền tảng này. Riêng Nam Dương đã có hơn 125 triệu tài khoản đang hoạt động, khiến nước này trở thành thị trường TikTok lớn thứ hai trên thế giới. Ở Ấn Độ, TikTok từng là một hiện tượng văn hóa trước khi bị cấm vào năm 2020 trong bối cảnh các cuộc đụng độ biên giới với Trung Quốc. Từ Philippines đến Việt Nam, ứng dụng này đã bùng nổ trong giới trẻ, những người ưu tiên xử dụng thiết bị di động.

Đối với các đồng minh của Mỹ như Úc và Nhật Bổn, sự hiện diện của TikTok phản ánh các cuộc tranh luận trước đó về mạng 5G của Huawei: liệu việc hợp tác với các nền tảng kỹ thuật số của Trung Quốc có tương thích với an ninh quốc gia hay không? Canberra đã thực hiện các bước để thắt chặt thế phòng thủ an ninh mạng của mình, coi chủ quyền kỹ thuật số là một phần của sách lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương rộng lớn hơn. TikTok ngày càng được thảo luận không chỉ là một vấn đề văn hóa mà còn là một mắt xích yếu tiềm tàng trong việc bảo vệ các quy trình dân chủ.

Đông Nam Á đang nổi lên như chiến trường tiếp theo. Nếu áp lực của Mỹ làm giảm sự kiểm soát của Trung Quốc đối với TikTok ở Tây phương, Bắc Kinh có thể sẽ tăng cường tập trung vào các thị trường đang phát triển. Dưới biểu ngữ “Con đường Tơ lụa Kỹ thuật số” của mình, Trung Quốc đang đầu tư mạnh vào mạng viễn thông, trung tâm dữ liệu và cơ sở hạ tầng AI. TikTok là phương tiện quyền lực mềm hoàn hảo để kết hợp với những tài sản cứng đó.

Không giống như Huawei hay ZTE, TikTok là về xuất cảng văn hóa, không phải phần cứng (phần cứng: các loại trang thiết bị, máy móc - DV). Thuật toán của nó là một cỗ máy gây ảnh hưởng, có tính năng đẩy mạnh âm nhạc, thời trang và thậm chí cả các câu chuyện chánh trị xuyên biên giới. Ở Đông Nam Á, TikTok đã trở thành một công cụ cho các chiến dịch chánh trị, truyền thông công chúng và ngoại giao kỹ thuật số. Phạm vi thâm nhập rộng lớn đó đã khiến Hoa Thịnh Đốn lo ngại rằng Bắc Kinh có thể định hình các câu chuyện về Đài Loan, Biển Đông, hoặc thậm chí là các cuộc bầu cử nước ngoài.

Đối với Bắc Kinh, thành công toàn cầu của TikTok chứng minh rằng các công ty Trung Quốc có thể cạnh tranh với Thung lũng Silicon không chỉ về phần cứng mà còn trong việc định hình nền văn hóa kỹ thuật số. Nó xác nhận nhiều năm đầu tư được nhà nước hậu thuẫn vào nền kinh tế kỹ thuật số, nơi các nền tảng nội dung được coi là tài sản chiến lược cùng với chất bán dẫn và 5G. Các quan chức Trung Quốc thường coi TikTok là bằng chứng cho thấy “sự tự tin về văn hóa” có thể chuyển thành ảnh hưởng toàn cầu, biến giải trí thành một hình thức ngoại giao tinh tế. Tuy nhiên, chính thành công này lại làm tăng sự giám sát ở nước ngoài, khi các chính phủ đặt câu hỏi liệu việc xuất cảng văn hóa của Bắc Kinh có thể tách rời khỏi tham vọng địa chánh trị của họ hay không.

Thỏa thuận của Mỹ xoa dịu sự đối đầu ngắn hạn, nhưng sự cạnh tranh căn bản vẫn không thay đổi. Hoa Thịnh Đốn đã cho thấy họ có thể định đoạt số phận của các ông lớn công nghệ Trung Quốc. Giờ đây, Bắc Kinh có mọi động lực để đẩy nhanh sách lược “lưu thông kép” của mình, củng cố thị trường trong nước đồng thời đẩy mạnh hoạt động sang Á châu, Phi châu và Mỹ Latinh. TikTok có thể đã bị kiểm soát một phần ở Mỹ, nhưng nó hoàn toàn có thể trở nên quyết đoán hơn ở Nam Phương Địa cầu, nơi giám sát quy định yếu hơn và sự khao khát các nền tảng kỹ thuật số mạnh mẽ hơn.

Nam Dương (Indonesia) nằm ở ngã tư của cuộc đối đầu toàn cầu này. TikTok đã định hình lại nền kinh tế kỹ thuật số của nước này, với TikTok Shop đang chuyển đổi các doanh nghiệp nhỏ và những người sáng tạo nội dung kiếm được hàng tỷ USD. Tuy nhiên, khía cạnh chánh trị ngày càng rõ ràng. Đầu tháng Chín năm 2025, TikTok đã tạm dừng tính năng phát trực tiếp ở Nam Dương trong các cuộc biểu tình đường phố lớn, gây ra cuộc tranh luận gay gắt. Liệu công ty đang tuân theo áp lực của chánh phủ hay tự bảo vệ mình khỏi những lời buộc tội tiếp tay cho tình trạng bất ổn? Dù thế nào đi nữa, sự việc này đã làm nổi bật sự mong manh của chủ quyền kỹ thuật số khi các hoạt động truyền thông công khai lại phải phụ thuộc vào các nền tảng nước ngoài.

Đối với Jakarta, thách thức là cân bằng giữa cơ hội và sự dễ bị tổn thương. TikTok thúc đẩy thương mại điện tử và sự sáng tạo nhưng đặt ra câu hỏi về an ninh dữ liệu và sự phụ thuộc. Trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, việc thúc đẩy Kế hoạch Kỹ thuật số Tổng thể nhấn mạnh chủ quyền dữ liệu và an ninh mạng. Câu chuyện TikTok ở Mỹ là một bài học cảnh tỉnh: sức mạnh kỹ thuật số không thể tách rời khỏi đòn bẩy địa chánh trị.

TikTok đã trở thành tấm gương phản chiếu thời đại chúng ta, nơi giải trí, kinh tế và địa chánh trị hòa quyện vào nhau. Vụ mua bán cưỡng bức của Trump có thể được ca ngợi là một chiến thắng của Mỹ, nhưng nó cũng củng cố vai trò của TikTok như một quân cờ địa chánh trị. Đối với Á châu– Thái Bình Dương, mức độ rủi ro thậm chí còn cao hơn: khu vực này không chỉ là một thị trường mà còn là tiền tuyến tương lai của ảnh hưởng kỹ thuật số.

Câu hỏi thực sự không chỉ là ai kiểm soát TikTok mà còn là liệu thế giới, đặc biệt là Á châu, có thể tận dụng lợi ích kinh tế của các nền tảng kỹ thuật số mà không phải từ bỏ chủ quyền trước sự cạnh tranh của các cường quốc hay không. Trong cuộc cạnh tranh công nghệ của thế kỷ 21, TikTok chỉ là một chương, nhưng là một chương có thể định hình cán cân quyền lực kỹ thuật số trong nhiều năm tới.

Akhmad Hanan là chuyên viên nghiên cứu độc lập người Nam Dương, chuyên về địa chánh trị và năng lượng.

(NĐT, Dan Viet phụ đính)