​Cuộc họp giữa tổng thống Pháp Emmanuel Macron và nguyên thủ Ukraine, Volodymyr Zelenskyy, tại điện Elysée ngày 03/09/2025. via REUTERS - TERESA SUAREZ

Ngày 03/09/2025, tiếp đồng nhiệm Ukraine, Volodymyr Zelenskyy, một ngày trước khi diễn ra hội nghị « Liên minh các nước tình nguyện », tổng thống Pháp Emmanuel Macron tuyên bố, Âu châu « sẵn sàng cung cấp các bảo đảm an ninh cho Ukraine và người dân Ukraine vào ngày mà thỏa thuận hòa bình sẽ được ký kết ». Đây cũng là những gì Kyiv muốn đạt được trước khi bước vào một cuộc đàm phán hòa bình (nếu có) với Moscow.

Chưa có lúc nào nỗi ám ảnh về thất bại Bị Vong Lục Budapest 1994 (Giác thư Budapest 1994) mạnh mẽ như lúc này đối với Kyiv và người dân Ukraine. Ngược dòng thời gian, vào ngày 05/12/1994, ba năm sau khi tuyên bố độc lập và dưới áp lực mạnh ngoại giao, Kyiv cùng với Liên bang Nga, Hoa Kỳ và Anh Quốc ký kết Bị Vong Lục tại Budapest, Hungary.

Nỗi lo nguy cơ phổ biến nguyên tử hơn là an ninh Ukraine

Theo đó, Ukraine chấp nhận chuyển giao toàn bộ kho võ khí nguyên tử được cất trữ trên lãnh thổ cho Nga, bao gồm khoảng 1.900 đầu đạn chiến lược và 2.500 võ khí chiến thuật tức chiếm đến gần 10% kho võ khí Xô Viết. Đổi lại, các bên tham gia cam kết « tôn trọng nền độc lập, quyền chủ quyền và các đường biên giới hiện hữu của Ukraine » và « tránh sử dụng hành động dọa dẫm hay dùng vũ lực xâm hại toàn vẹn lãnh thổ hay nền độc lập chính trị của Ukraine ».

Ngoài ra, theo các hình ảnh và bài báo tư liệu được Viện Nghe Nhìn Quốc Gia Pháp (INA) trích dẫn ngày 09/03/2025, ngoài việc tăng gấp đôi số tiền viện trợ 155 triệu đô la, Hoa Kỳ còn cam kết cung cấp « hỗ trợ đặc biệt để tăng cường an ninh cho các lò phản ứng nguyên tử dân sự, kiểu Tchernobyl », và nhất là « mở rộng cánh cửa "đối tác vì hòa bình" cho Ukraine, nói một cách khác, cho phép Kyiv phát triển hợp tác quân sự với NATO ».

Chuyên viên nghiên cứu Marie Dumoulin, giám đốc chương trình Wider Europe, thuộc tổ chức tư vấn European Council on Foreign Relations, trong chương trình « Sự ra đời và cái chết của Bị Vong Lục Budapest » do đài phát thanh France Culture thực hiện trong tháng 7/2025, có lưu ý rằng sự kiện diễn ra trong bối cảnh Hoa Kỳ và Anh Quốc lo lắng cho mối họa phổ biến nguyên tử hơn là vấn đề an ninh của Kyiv. Bởi vì, ngoài Ukraine, còn có hai nước thành viên Xô Viết khác cất trữ võ khí nguyên tử là Belarus và Kazakhstan.

« Có một cơ chế quốc tế quản lý các quốc gia sở hữu võ khí nguyên tử: Hiệp ước Không phổ biến Võ khí Nguyên tử TNP. Nhưng các quốc gia độc lập mới này sinh ra từ đống đổ nát của Liên Xô lại không tham gia vào hiệp ước này, bởi vì, cho đến lúc đó, những nước này chưa tồn tại. Do vậy, thách thức đầu tiên là phải bảo đảm rằng Ukraine, Belarus và Kazakhstan, ba quốc gia cùng với Nga có khai triển võ khí nguyên tử trên lãnh thổ của mình, tuân thủ Hiệp ước TNP (…) Nhưng điều quan trọng cần hiểu là đối với các viên chức đàm phán Mỹ và Anh Quốc, thách thức chính vào thời điểm đó, không hẳn là vấn đề an ninh và chủ quyền lãnh thổ của ba nước này, mà thực sự là vấn đề không phổ biến nguyên tử, đồng thời bảo đảm rằng chỉ có một quốc gia kiểm soát võ khí nguyên tử được thừa hưởng từ thời kỳ Xô Viết. »

Nguyên tử và chủ quyền : Ukraine không có chọn lựa nào khác

Chính vì điều này, vào tháng 12/1991, vào thời điểm Liên Xô tan rã, Hoa Kỳ dưới thời chính quyền Bill Clinton đã nhìn nhận Nga như là một quốc gia nguyên tử, đồng thời tuyên bố sẵn sàng cung cấp hỗ trợ cho những nước khác xuất thân từ Liên Xô với điều kiện các nước này chấp nhận quy chế quốc gia không nguyên tử, theo như chuyên gia về Nga, bà Anne de Tinguy, giáo sư danh dự, Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế CERI trường đại học Khoa học Chính trị Sciences Po từng giải thích với báo Libération (11/03/2022).

Giới quan sát tại Pháp đánh giá rằng với việc ký kết Bị Vong Lục Budapest, chính quyền Ukraine lúc bấy giờ đã chấp nhận từ bỏ vị thế « cường quốc nguyên tử đứng hàng thứ ba » trên thế giới (tính theo số lượng võ khí nguyên tử). Đối với viên chức ngoại giao Pierre Lévy, cựu đại sứ Pháp tại Nga (2020 – 2024), điều này là không hoàn toàn chính xác, do việc hệ thống kiểm soát và chỉ huy đều trú đóng tại Moscow. Võ khí nguyên tử được bố trí tại Ukraine không đồng nghĩa với việc Kyiv nắm giữ « nút bấm » nguyên tử. Chuyên gia Marie Dumoulin nhắc lại :

« Việc từ bỏ kho võ khí nguyên tử, trên thực tế, đó còn là một trong số các điều kiện cho quyền chủ quyền của Ukraine. Nếu như số võ khí này vẫn còn được bố trí trên lãnh thổ Ukraine, điều đó cũng có nghĩa là Moscow có lẽ vẫn sẽ tiếp tục có một vai trò chủ đạo trong an ninh của Ukraine và do vậy, quyền tự quyết của Ukraine như chúng ta đã biết từ trước đến nay, có lẽ sẽ không thể được thực thi trong cùng những điều kiện.

Đó chính là những gì đang diễn ra với Belarus, quốc gia đã chấp nhận để Nga bố trí võ khí nguyên tử trên lãnh thổ của mình. Trên thực tế, ngoài ý nghĩa của động thái này đối với an ninh Âu châu, còn có những hậu quả tức thì cho quyền tự quyết của Belarus, hiển nhiên không còn giống như khi họ đã có thể từ chối quyền xem xét lại các quyết định của Moscow liên quan đến chủ quyền và an ninh của chính mình ».

Bị Vong Lục Budapest : Những cam kết « ảo » ?

Bất chấp những cam kết, hai mươi năm sau, năm 214, Moscow chiếm đoạt và cho sáp nhập bán đảo Crimée vào Nga, và thổi bùng cuộc xung đột ở Donbass. Không một bên ký kết Bị Vong Lục Budapest nào có những phản ứng thực sự. Đến năm 2022, Nga chính thức phát động « chiến dịch quân sự đặc biệt », xâm chiếm Ukraine.

Ngày 04/03/2022, vào ngày thứ chín của cuộc chiến, tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy cay đắng chỉ trích NATO từ chối lập vùng cấm bay : « Tất cả những gì Liên minh Quân sự làm được đến hiện tại, là vận chuyển khoảng 50 tấn dầu diesel cho Ukraine thông qua hệ thống cung cấp của khối. Có lẽ là để chúng ta có thể đốt bỏ và thiêu rụi Bị Vong Lục Budapest. Nhưng đối với chúng ta, văn bản này đã bị đốt cháy, dưới hỏa lực của quân đội Nga ».

Về điểm này, chuyên viên nghiên cứu Marie Dumoulin, cũng trong chương trình « Sự ra đời và cái chết của Bị Vong Lục » trên đài France Culture, giải thích thêm như sau :

« Bị Vong Lục Budapest bao gồm một danh sách các cam kết của các quốc gia bảo lãnh, tức là Nga, Hoa Kỳ và Vương quốc Anh, liên quan đến Ukraine, nhưng đây là những cam kết thụ động, nghĩa là các quốc gia này cam kết không làm một số điều nhất định liên quan đến Ukraine, không gây rắc rối về chủ quyền, độc lập và biên giới của Ukraine, không đe dọa sử dụng vũ lực, không gây áp lực kinh tế lên Ukraine và trong trường hợp Ukraine bị tấn công nguyên tử, họ cũng cam kết sẽ nhờ đến Hội Đồng Bảo An Liên Hợp Quốc. Không có cam kết chủ động nào, nghĩa là không có cam kết hành động nào khác ngoài cam kết tham vấn Hội đồng Bảo an nếu toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine bị đe dọa. »

Cam kết bị xâm phạm : Lỗi tại ai ?

Ngày nay, Tây phương và Nga đổ lỗi cho nhau là không tôn trọng các cam kết đưa ra trong văn bản. Hoa Kỳ và Anh Quốc tuyên bố họ không vi phạm các cam kết, rằng họ không đe dọa tính toàn vẹn lãnh thổ Ukraine. Và quốc gia duy nhất đã vi phạm các cam kết đưa ra chính là Nga. Điều thú vị, theo viên chức cựu đại sứ Pháp Pierre Levy khi giải thích với France Culture là những lập luận từ phía Nga.

« Câu trả lời mà Vladimir Putin dành cho Reuters vào tháng 3/2024 mà ít ai nói đến, và theo tôi là rất thú vị, trong đó, ông ấy nói rằng "Nhìn xem, quý vị đã vi phạm các cam kết của mình đưa ra trong Bị Vong Lục Budapest. Ông ấy nói rõ là ông ấy không bị ràng buộc bằng những thỏa thuận quốc tế với một quốc gia vừa có một cuộc cách mạng bên trong.

Thế nên, trong cách tiếp cận của Nga, đối diện với họ là một quốc gia mới. Tiếp theo, chúng ta thấy rõ sự nhất quán trong lập trường, bởi vì, đối với Nga, có một chính quyền quân sự cầm quyền ở Kyiv đã thành công lập một chế độ mới với sự trợ giúp của Tây phương sau một cuộc đảo chính. Do vậy tất cả những điều này đều nằm trong lô-gic của Nga ».

Năm 2014, quyết định sáp nhập bán đảo Crimée và cuộc chiến tại Donbass đã làm lộ rõ những điểm yếu của Bị Vong Lục, vốn chỉ là một bản ghi nhớ không phải là một hiệp ước và không mang tính chất ràng buộc. Các thỏa thuận Minks được ký kết, nhằm chấm dứt các cuộc giao tranh nhưng không bao hàm một bảo đảm an ninh nào cho Ukraine, cũng không cho phép giải quyết được vấn đề.

Bảo đảm an ninh Ukraine : « Trò chơi chính trị » của Tây phương

Ba mươi mốt năm sau ngày ký Bị Vong Lục, và với hai cuộc chiến xâm lược của Nga sau đó, chính quyền Kyiv giờ đây muốn tránh bằng mọi giá rằng các cuộc đàm phán về bảo đảm hòa bình một lần nữa sẽ không là những « tờ giấy lộn ». Trước khi ký kết bất kỳ một thỏa thuận nào với Moscow, tổng thống Volodymyr Zelenskyy mong muốn có được những bảo đảm quân sự vững chắc từ phía các đối tác nhằm ngăn ngừa một cuộc chiến xâm lược mới.

Tuy nhiên, bà Tatiana Stanovaya, chuyên gia về chính trị Nga và là người sáng lập nhóm nghiên cứu R. Politik, trả lời báo Pháp Le Figaro, nhắc lại lập trường của Nga đối với hòa bình cho Ukraine là rất rõ ràng, điện Kremlin, « không chấp nhận rằng các bảo đảm an ninh tập thể cho Ukraine để giải quyết khủng hoảng Ukraine được thông qua mà không có sự tham dự của Nga ». Nói một cách cụ thể : « Ukraine chỉ có thể được hưởng các bảo đảm về tôn trọng đường biên giới với điều kiện thực hiện một danh sách các cam kết do Nga đề ra ».

Cũng theo chuyên viên nghiên cứu về Nga, Tây phương khó thể bảo đảm an ninh cho Ukraine do phải đối mặt với hai thực tế :

« Nga là một cường quốc nguyên tử và nước này đang chiến thắng trên chiến trường. Từ góc độ này, không nước nào, hoàn toàn không một nước nào, có thể đưa ra bất kỳ bảo đảm nào cho Ukraine. Điều gì sẽ thay đổi nếu cuộc xung đột đang bị đóng băng này lại bị Nga vi phạm trong tương lai ? Tây phương có thể làm gì hơn hoặc khác đi ? Nga là một cường quốc nguyên tử, chỉ riêng câu trả lời này đã khép lại mọi cuộc tranh luận. Khi Emmanuel Macron nói về một "lực lượng tái bảo đảm" sẽ được khai triển tại Ukraine trong trường hợp hòa bình, thì vài nghìn quân có thể làm được gì để bảo vệ nước này khỏi sức mạnh quân sự của Nga ? Ý tưởng này là không nghiêm túc. »

Trong bối cảnh này, các cuộc thảo luận xoay quanh những bảo đảm được nêu ra trong các cuộc đàm phán ngoại giao, đối với chuyên gia khoa học chính trị Tatiana Stanovaya, điều đó chẳng khác gì một « trò chơi chính trị » !

(Theo RFI)