Một tàu tuần duyên Trung Quốc đi gần một tàu container do quân đội Philippines thuê ở Biển Đông vào ngày 4 tháng Năm. Jam Sta Rosa/AFP qua Getty Images

Nguồn: Lynn Kuok, “Beijing’s Play for Sandy Cay,” Foreign Policy, 01/06/2025

Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng (nghiencuuquocte.org)

Chiến thuật cắt lát salami của Trung Quốc ở Biển Đông đang làm xói mòn uy tín của Mỹ.

Các hoạt động của Trung Quốc ở Biển Đông đang gia tăng trở lại – nhưng không thu hút được nhiều sự chú ý quốc tế. Tháng trước, lực lượng Hải cảnh Trung Quốc đã xử dụng vòi rồng tấn công các tàu đánh cá của Philippines, gây ra một vụ va chạm gần Đá Hoài Ân, nơi đang nhanh chóng trở thành điểm nóng mới trong các hành động gây sức ép của Trung Quốc và sự phản kháng của Philippines ở Biển Đông. Sự kiện này diễn ra sau khi Trung Quốc giương quốc kỳ trên bãi đá này vào cuối tháng Tư - đây là lần đầu tiên trong hơn một thập niên, nước này chánh thức khẳng định chủ quyền trên thực địa đối với một thực thể địa lý chưa từng có người ở. Động thái này xuất hiện trong bối cảnh các cuộc tập trận quân sự chung Mỹ - Philippines đang diễn ra và các chánh phủ nước ngoài đang bận rộn đối phó với những mức thuế do chánh quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump áp đặt.

Lần gần đây nhất Trung Quốc có động thái tương tự là vào năm 2012 khi, để đáp trả việc Hải quân Philippines bắt giữ ngư dân Trung Quốc gần Bãi cạn Scarborough, Bắc Kinh đã tăng cường sự hiện diện của lực lượng Hải cảnh và Hải binh, và cuối cùng thiết lập quyền kiểm soát bãi cạn này trên thực tế. Scarborough hiện vẫn chưa có người ở, nhưng Trung Quốc vẫn duy trì quyền kiểm soát khu vực, cho phép hoặc từ chối quyền qua lại của ngư dân Philippines, bất chấp phán quyết của tòa án quốc tế năm 2016 khẳng định rằng ngư dân Philippines, Trung Quốc, Việt Nam, và Đài Loan được hưởng quyền đánh bắt cá truyền thống tại bãi cạn này và rằng Trung Quốc đã cản trở họ.

Tuyên bố chủ quyền đối với Đá Hoài Ân không phải là hành động bất hợp pháp – Trung Quốc, Đài Loan, Philippines, và Việt Nam đều tuyên bố chủ quyền đối với Đá Hoài Ân. Nằm ngoài vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý của cả bốn nước, Đá Hoài Ân chủ yếu nổi trên mặt nước khi thủy triều lên và về mặt pháp lý có thể được tuyên bố yêu sách chủ quyền độc lập. Trên lý thuyết, cả bốn nước đều có thể đưa ra một yêu sách hợp lệ.

Tuy nhiên, điều đáng lo ngại là việc tuyên bố chủ quyền trên thực địa đối với một thực thể chưa từng có người ở, theo đó cũng làm tăng nguy cơ leo thang, như chúng ta đang chứng kiến. Năm 2002, Trung Quốc và các thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã ký Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông, cam kết “tự kiềm chế trong việc tiến hành các hoạt động có thể làm phức tạp hoặc leo thang tranh chấp, ảnh hưởng đến hòa bình và ổn định, bao gồm kiềm chế hành động cư trú trên các đảo, bãi đá, bãi cạn, cồn cát và các thực thể khác hiện không có người ở, và phải giải quyết các khác biệt của họ một cách mang tính xây dựng.” Dù các quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc, vẫn tiếp tục cải tạo và quân sự hóa các thực thể mà họ đã chiếm đóng, nhưng họ đã không chiếm đóng các thực thể mới. Trung Quốc chưa chiếm đóng Đá Hoài Ân, nhưng họ đang thách thức các giới hạn của tuyên bố năm 2002.

Vùng lãnh hải của Đá Hoài Ân và Đảo Thị Tứ gần đó, vốn do Philippines chiếm đóng và quản lý từ năm 1971, gần như chồng lấn hoàn toàn, do hai thực thể địa lý này chỉ cách nhau hai hải lý. Bằng cách tuyên bố chủ quyền đối với Đá Hoài Ân, Trung Quốc cũng đã đưa ra một yêu sách cạnh tranh đối với vùng nước xung quanh một tiền đồn lớn của Philippines, thu hẹp không gian hoạt động của Philippines, và làm phức tạp thêm các cuộc tuần tra và tiếp tế. Nó cũng đặt nền tảng pháp lý cho những thách thức trong tương lai.

Giống như nhiều hoạt động vùng xám của Trung Quốc ở Biển Đông, việc giương cờ trên Đá Hoài Ân là hành động khôn ngoan và có tính toán. Hành động này nhằm mục đích thúc đẩy các yêu sách chủ quyền trong khi vẫn giữ mọi thứ ở dưới ngưỡng xung đột vũ trang. Dù hành động này quan trọng, nhưng nó ít mang tính quân sự hơn những hành động khác mà Trung Quốc đã thực hiện ở Biển Đông, bao gồm cả việc xử dụng vòi rồng chống lại các tàu của Philippines vào cuối tháng Năm. Lực lượng Hải cảnh và Hải binh Trung Quốc đã tràn vào vùng biển gần Đá Hoài Ân và hạn chế Philippines đến gần Đảo Thị Tứ gần đó. Trong khi đó, ở những nơi khác, đáng chú ý nhất là xung quanh Bãi Cỏ Mây, Trung Quốc đã xử dụng tia laser, bắn vòi rồng, và tông vào tàu. Trung Quốc đang xử dụng các thực thể nhỏ như Đá Hoài Ân, vốn không lớn hơn một vài sân túc cầu, và các hành động nhỏ để mở rộng sự hiện diện và quyền kiểm soát của mình, củng cố các yêu sách và xác định giới hạn mà những nước khác, đặc biệt là Mỹ, sẽ chấp nhận.

Một trong những mục tiêu chính của Trung Quốc là làm suy yếu uy tín của Mỹ. Đá Hoài Ân không được công nhận là lãnh thổ của Philippines và do đó không nằm trong phạm vi của Hiệp ước Phòng thủ Chung Mỹ-Philippines, nhưng sự khác biệt pháp lý đó sẽ không làm thay đổi cách khu vực này nhận thức về phản ứng – hoặc thiếu phản ứng – của Washington. Chánh quyền Trump đã làm các đồng minh và đối tác bất an thông qua cách họ đối xử với Âu châu, sự dao động về các cam kết an ninh, và việc đánh quan thuế bừa bãi. Các đồng minh và đối tác rất nhạy cảm với cách Washington phản ứng với mọi thách thức, bao gồm cả thách thức này, ngay cả khi nhiều nước trong khu vực không đồng lòng với sự nhiệt tình của Philippines trong việc phản đối các yêu sách bất hợp pháp của Trung Quốc. Bắc Kinh đã tính toán đúng thời điểm để khẳng định chủ quyền của mình đối với Đá Hoài Ân.

Nhưng sự quyết đoán của Bắc Kinh ở Biển Đông đang phản tác dụng. Nếu Trung Quốc kiềm chế hơn, họ sẽ hưởng lợi vì vị thế của Mỹ ở Đông Nam Á đang suy yếu, đặc biệt là sau các chánh sách quan thuế của Trump và các hoạt động ngoại giao cấp cao của Trung Quốc trong khu vực diễn ra ngay sau đó. Trong chuyến thăm Đông Nam Á của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình vào giữa tháng Tư, 113 thỏa thuận đã được ký kết. Dù ít thỏa thuận trong số này có thể trở thành hiện thực, nhưng chúng đã giúp khắc họa Trung Quốc là đối tác mang tính xây dựng, trong khi Mỹ là kẻ vắng mặt hoặc thậm chí là thích trừng phạt. Trung Quốc đã âm thầm tích lũy thiện chí. Tuy nhiên, việc trực tiếp tuyên bố chủ quyền đối với một thực thể chưa từng có người ở và các hành động bành trướng khác đã nhắc nhở khu vực rằng tại sao họ không thể tin tưởng Trung Quốc, ngay cả trong bối cảnh sự thất vọng ngày càng tăng đối với Washington.

Vấn đề là Trung Quốc có thể thực hiện các hành động như thế này bởi vì họ có thể. Năm 2024, lần đầu tiên trong một cuộc khảo sát thường niên do Viện ISEAS-Yusof Ishak có trụ sở tại Singapore thực hiện, đa số thành viên giới tinh hoa chính phủ và phi chính phủ Đông Nam Á cho biết họ sẽ liên kết với Trung Quốc thay vì Mỹ nếu buộc phải lựa chọn, dù không mấy tin tưởng vào việc Trung Quốc sẽ “làm điều đúng đắn” và lo ngại về Biển Đông.

Trong cuộc khảo sát năm 2025, Mỹ đã giành lại được vị thế. Sự trở lại của Trump – kết quả thăm dò được công bố vào đầu tháng Tư, nhưng đã được tiến hành trước khi ông áp dụng quan thuế “Ngày giải phóng” – và sự lo lắng ngày càng tăng về các hành động quyết đoán của Trung Quốc ở Biển Đông là những nguyên nhân chánh. Nhưng Trung Quốc có thể tăng hoặc giảm các hoạt động của mình ở đó, và các hành động của họ thường bị bỏ qua do ảnh hưởng kinh tế và các hoạt động ngoại giao bền vững của họ. Ngay cả vào năm 2025, những người trả lời từ ba trong số năm quốc gia Đông Nam Á có tranh chấp lãnh thổ hoặc hàng hải với Trung Quốc – Brunei, Malaysia, và Indonesia – vẫn chủ yếu nghiêng về Bắc Kinh. Trong số hai quốc gia còn lại – Philippines và Việt Nam – Việt Nam gần như chắc chắn, nếu buộc phải lựa chọn, cũng sẽ nghiêng về Trung Quốc nếu chỉ khảo sát các quan chức chính phủ. Bất chấp những trở ngại về kinh tế, Trung Quốc vẫn là đối tác thương mại lớn nhất trong khu vực và là nhà đầu tư quan trọng, với quan hệ kênh đảng chặt chẽ với Việt Nam. Tuần trước, Trung Quốc đã cùng ASEAN và các nước Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) tham gia hội nghị thượng đỉnh ASEAN-GCC-Trung Quốc lần đầu tiên, nhằm thúc đẩy hợp tác kinh tế và chiến lược ba bên lớn hơn. Cho đến nay, ASEAN vẫn chưa đưa ra tuyên bố mạnh mẽ lên án hành động của Trung Quốc ở Biển Đông.

Trong khi chánh quyền Trump ưa thích sự phô trương và đối đầu trực tiếp, cách thức của Trung Quốc lại lặng lẽ hơn và gia tăng dần dần. Chiến lược cắt lát salami của nước này ở Biển Đông hầu như không thu hút phản ứng từ chánh quyền Trump. Đại sứ Mỹ tại Philippines đã đăng trên X rằng “hành động hung hăng của lực lượng Hải cảnh Trung Quốc chống lại một phái bộ dân sự hợp pháp gần Đá Hoài Ân đã liều lĩnh gây nguy hiểm đến tính mạng và đe dọa sự ổn định của khu vực” và rằng Mỹ “sát cánh cùng các đồng minh Philippines của chúng tôi để ủng hộ luật pháp quốc tế và một Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và rộng mở.” Hồi tháng Tư, một phát ngôn viên của Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ tuyên bố, “Các báo cáo về việc Trung Quốc chiếm giữ rạn san hô Đá Hoài Ân là rất đáng lo ngại nếu đúng sự thật.” Trung Quốc vẫn đang củng cố vị thế của mình, hoạt động trong các vùng xám về mặt pháp lý và vận hành. Về phần mình, chánh quyền Trump cho đến nay vẫn chưa nêu rõ các mục tiêu ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương và cách thức đạt được các mục tiêu đó với các đồng minh và đối tác, trong khi các mức quan thuế được lên kế hoạch của họ gây tổn hại cho cả bạn và thù, đồng thời làm dấy lên nghi ngờ về các cam kết an ninh lâu dài.

Trung Quốc không cần những chiến thắng quyết định; họ chỉ cần tiếp tục tích lũy lợi thế. Đá Hoài Ân là một nước đi nữa trong một ván cờ dài đang dần định hình lại trật tự chiến lược của khu vực. Washington không nên bỏ qua những cuộc cạnh tranh nhỏ này. Họ có thể và nên báo hiệu rằng việc chiếm đóng Đá Hoài Ân và các thực thể chưa có người ở khác đang gây bất ổn và sẽ gây ra hậu quả cho quan hệ Mỹ-Trung. Chánh quyền của cựu Tổng thống Barack Obama đã đưa ra cảnh báo tương tự liên quan đến Bãi cạn Scarborough, nơi Trung Quốc đã kiềm chế không chiếm đóng. Tất nhiên, khó khăn hiện nay là quan hệ Mỹ-Trung đang bị rạn nứt đến mức Washington có thể gặp khó khăn trong việc áp đặt cái giá phải trả – chiến lược tấn công chớp nhoáng của họ đối với Trung Quốc đang tác động đến khả năng định hình hành vi của Bắc Kinh.

Uy tín của Mỹ trong khu vực có thể bị xói mòn vì những quyết định lớn, chẳng hạn như việc áp đặt quan thuế bừa bãi, và những quyết định có vẻ nhỏ hơn, như việc không hành động đối với Đá Hoài Ân. Uy tín bị suy yếu không chỉ ở trung tâm, mà còn ở ngoại vi – và điều này cuối cùng sẽ dẫn đến mất ảnh hưởng và quyền lực.

Lynn Kuok là Giám đốc về Nghiên cứu Đông Nam Á tại Học Viện Brookings. Bà cũng là nghiên cứu viên cấp cao tại Đại học Cambridge.