Nguồn: Kola Tubosun, “Why Is Trump Suddenly Talking About Invading Nigeria?”, Foreign Policy, 03/11/2025

Biên dịch: Viên Đăng Huy – nghiencuuquocte.org

Trong suốt năm qua, một quan điểm về Nigeria dần dần đã bén rễ trong truyền thông cánh hữu Mỹ. Nó thậm chí đã lan đến những chương trình tương đối tự do như Real Time With Bill Maher, và giờ đây đã trở thành một chính sách chính thức của chính phủ. Vào ngày 31 tháng 10, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã chỉ đạo nội các đưa quốc gia này vào danh mục “quốc gia cần quan tâm đặc biệt” và, nếu cần, lập kế hoạch để can thiệp “bằng vũ lực”.

Lý do rõ ràng là: Chính phủ Nigeria đã bất lực trong việc bảo vệ “tín đồ Thiên Chúa giáo” trước các cuộc tấn công của bọn cướp, khủng bố và những tác nhân đe dọa an ninh khác.

Đúng là đã có bạo lực nhắm vào người theo Thiên Chúa giáo ở Nigeria—nhưng họ không phải là nạn nhân duy nhất, và sự can thiệp quân sự của Mỹ cũng sẽ không giúp ích gì. Nigeria, nền dân chủ lớn nhất châu Phi, là một quốc gia đa sắc tộc, đa tôn giáo, với phần phía bắc chủ yếu là người Hồi giáo và phần phía nam chủ yếu là người Thiên Chúa giáo. Nhưng sự phân định này không hoàn toàn rõ ràng. Vùng vành đai giữa, thường được coi là một phần của miền bắc, có một số cư dân không phải người Hồi giáo. Ở miền nam, người Thiên Chúa giáo, người Hồi giáo và tín đồ thuyết vật linh truyền thống sống cùng nhau.

Trong khi đại đa số người Hồi giáo Nigeria sống hòa bình với hàng xóm của họ, quốc gia này đã phải chiến đấu với nhóm phiến quân Hồi giáo nổi dậy Boko Haram trong ít nhất một thập kỷ. Chiến dịch toàn cầu #BringBackOurGirls nổ ra sau vụ bắt cóc khoảng 276 nữ sinh tuổi từ 16-18 vào tháng 4 năm 2014 bởi các chiến binh Boko Haram ở đông bắc Nigeria. Boko Haram đã hoạt động trên khắp Chad, Niger, Cameroon và Mali từ khoảng năm 2002, nhưng  nhóm này cũng đã thực hiện một số cuộc tấn công nổi dậy ở miền bắc Nigeria.

Căng thẳng giữa người Hồi giáo và Cơ đốc giáo cũng tồn tại ở nhiều nơi khác tại Nigeria, nhưng những vấn đề này hòa lẫn với các chia rẽ chính trị cố hữu đã làm đất nước khốn khổ kể từ khi độc lập. Phần lớn người Hồi giáo miền Bắc đã nắm giữ quyền lực lớn hơn trong chính phủ liên bang nhờ vào quân đội trong nhiều thập kỷ. (Vấn đề này bắt nguồn từ nỗi sợ hãi miền Bắc sẽ bị loại trừ sau cuộc đảo chính quân sự đầu tiên của đất nước, chủ yếu nhắm vào các chính trị gia miền bắc. Thanh niên miền bắc đã tòng quân và cuối cùng nắm quyền quân đội. Sai lầm căn bản ngay từ đầu này cũng chính là nguồn gốc của những vấn đề nan giải trong chính trị Nigeria.

Nhưng ở một quốc gia gần 240 triệu người vốn đã được sáp nhập dưới thời thuộc địa và duy trì sự thống nhất chủ yếu nhờ sức mạnh quân đội, việc phát sinh những mâu thuẫn dai dẳng là điều hiển nhiên – và lý do chia rẽ không chỉ nằm ở vấn đề tôn giáo. Các nhóm bạo lực khác trong những năm gần đây bao gồm Bakassi Boys, một nhóm dân phòng hoạt động chủ yếu ở miền nam đất nước; Đại hội Nhân dân Oodua (và gần đây là Amotekun, lực lượng vũ trang của họ); và Mạng lưới An ninh Miền Đông, một nhóm chiến binh được thành lập để thực hiện và củng cố khát vọng của Nnamdi Kanu, người sáng lập Người Bản địa Biafra, một nhóm ly khai với mục tiêu ly khai miền đông đất nước ra khỏi Nigeria.

Sự hiện diện của dầu mỏ ở Đồng bằng Niger vốn chiếm phần lớn doanh thu ngoại tệ của Nigeria, là một yếu tố quan trọng gây ra nhiều vấn đề này. Một động lực khác là nạn đói và tham nhũng chính trị đã trở thành dấu ấn của phần lớn đời sống công cộng Nigeria. Các cuộc biểu tình “End SARS” năm 2020—do thanh niên Nigeria lãnh đạo nhằm chấm dứt việc cảnh sát bạo hành, qua đó các cơ quan nhà nước thường đàn áp và tống tiền công dân trẻ tuổi—kết thúc bằng một cuộc tấn công của quân đội vào những người biểu tình không vũ trang đã giết chết hàng chục người. Ngay cả cuộc bầu cử đưa Tổng thống Bola Tinubu lên nắm quyền cũng không tránh khỏi bạo lực sắc tộc và các loại bạo lực khác.

Một động lực mạnh mẽ khác gây ra xung đột là biến đổi khí hậu—đây tất nhiên là một chủ đề mà chính quyền Trump từ chối thừa nhận là có thật. Trong nhiều năm, nguyên nhân lớn nhất gây ra các cuộc đụng độ giữa những người chăn nuôi gia súc du mục Fulani (và thường có vũ trang) và những người nông dân địa phương (thường không vũ trang) ở vành đai giữa của đất nước là do mất đất chăn thả do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu ở miền bắc khô cằn và sự xâm nhập của gia súc này vào đất nông nghiệp tư nhân, dẫn đến các cuộc đụng độ bạo lực.

Tôn giáo, tiền bạc, chia rẽ khu vực và chính trị bất ổn đã tạo ra một tình thế nguy hiểm—có nguy cơ bùng phát thành một cuộc xung đột lớn. Hành động của Mỹ sẽ chỉ thêm dầu vào lửa, chứ không dập tắt nó. Dù đã có nhiều trường hợp bạo lực nhắm vào cộng đồng Thiên Chúa giáo trong lịch sử cũng như hiện tại, nhưng nó còn nhắm vào cả người Hồi giáo ôn hòa—những người mà các phần tử cuồng tín tôn giáo căm ghét không kém gì người theo đạo Thiên Chúa. không có gì khó hiểu khi có những lời kêu gọi giúp đỡ từ quốc tế.

Ví dụ, ở bang Plateau thuộc vành đai giữa, Linh mục Ezekiel Dachomo đã lên tiếng về nhiều vấn đề ảnh hưởng đến cộng đồng của ông, bao gồm một cuộc tấn công gần đây vào ngày 14 tháng 10 tại khu vực Barkin Ladi, nơi ít nhất 13 người đã bị giết, tất cả đều là người Thiên Chúa giáo. Ông đã kêu gọi sự can thiệp quốc tế, vì đã thất bại trong việc khiến chính phủ liên bang xem xét nghiêm túc các vấn đề an ninh kéo dài ở bang này. (Tôi từng tham gia chương trình nghĩa vụ công ích thanh niên tại bang Plateau vào năm 2005 và 2006, và chính mắt tôi đã chứng kiến các cuộc đụng độ giữa nông dân địa phương và người chăn nuôi Fulani tới định cư).

Những người theo tôn giáo truyền thống cũng không phải ngoại lệ. Vào tháng 10, một trường hợp đáng chú ý ở bang Kwara liên quan đến một nữ tín đồ theo tôn giáo truyền thống Yoruba đã bị một số giáo sĩ Hồi giáo quấy rối.

Thật vậy, sự thiếu khoan dung và chủ nghĩa cực đoan đã ăn sâu vào đất nước và thường che khuất các vấn đề quan trọng khác. Và những sai sót tai hại về quan hệ công chúng như việc binh lính Nigeria chụp ảnh vào tháng 11 năm 2023 với Zakir Naik (một nhà thuyết giáo Ấn Độ bị nhiều quốc gia cấm vì phát ngôn thù hận và cáo buộc liên quan đến khủng bố), hay một cuộc phỏng vấn trên truyền hình quốc gia vào tháng 2 năm 2024 với phát ngôn viên Hamas, nơi ông ta bảo vệ cuộc tấn công Israel tháng 10 năm 2023, có thể tạo ra ấn tượng rằng đất nước này không kiểm soát được tình hình của chính mình.

Tuy nhiên, tất cả những điều đó không phải là lý do để xâm lược.

Điều kết nối tất cả mọi người ngày nay là khát khao về quản trị tốt, chi phí sinh hoạt thấp hơn và an ninh tốt hơn. Hai năm trước, ông Tinubu, cựu thống đốc bang Lagos và được ca ngợi là nhà cải cách kinh tế, đã được bầu vào vị trí tổng thống cùng với một người miền Bắc làm phó tổng thống. Dù cả hai đều là người Hồi giáo, nhưng nhiều người Thiên Chúa giáo vẫn bỏ phiếu cho họ, trong khi phe đối lập bị chia rẽ sâu sắc đã khiến phiếu bầu bị phân tán.

Kể từ đó, tổng thống đã công khai cam kết về việc chuyển đổi kinh tế, khởi công các dự án công cộng quy mô lớn, và phần lớn đã ổn định được đồng nội tệ của đất nước, đồng naira. Một nhà máy lọc dầu tư nhân mới—do người Nigeria kiểm soát—đã bắt đầu hoạt động, và vào cuối tháng 10, chính phủ đã áp thuế đối với hàng nhập khẩu nước ngoài nhằm đảm bảo cho sản xuất trong nước có thể tồn tại và phát triển. Công chúng vẫn đang ngóng trông những lợi ích thực tế từ các chính sách mà ông cam kết.

Người Nigeria cũng đang tự hỏi liệu những thay đổi này, cùng với các tuyên bố mới về độc lập kinh tế của đất nước, có liên quan gì đến sự quan tâm đột ngột của Mỹ hay không. Các thuyết âm mưu đang lan truyền mạnh mẽ, đặc biệt khi xét đến trữ lượng khoáng sản của Nigeria và việc Trung Quốc sử dụng đất hiếm để gây áp lực lên Mỹ.

Việc hủy bỏ visa của Wole Soyinka—người châu Phi đầu tiên đoạt giải Nobel Văn học—một tuần trước đã khiến nhiều người Nigeria trở nên lo lắng về các chính sách của Mỹ, vốn dường như ngày càng bị chi phối bởi sự bốc đồng và, đôi khi, là phân biệt chủng tộc. (Dường như chỉ có nông dân da trắng ở Nam Phi là không bị ảnh hưởng bởi các chính sách nhập cư mới quét rộng khắp lục địa của Trump).

Trong nước, bầu khí chính trị vốn đã căng thẳng. Khoảng một tuần trước, tổng thống Nigeria đã sa thải và thay thế tất cả các chỉ huy quân đội vì nghi ngờ về một âm mưu đảo chính bất thành, điều đã khiến đất nước bất ngờ. Đã không có cuộc đảo chính nào trong nước kể từ khi chế độ quân sự kết thúc vào năm 1999.

Có quá nhiều thông tin chưa rõ ràng khiến khó có thể đưa ra một kết luận chính xác về những gì đang xảy ra. Tuy nhiên, Tổng thống Mỹ dường như rất tự tin rằng ông đã nắm rõ tình hình phức tạp và bất ổn này. Ông Trump đang bị kích động bởi những người vốn đã bất mãn vì những bất bình lịch sử, bao gồm cả bộ trưởng quốc phòng—hay còn gọi là “bộ trưởng bộ chiến tranh”—người đang khao khát chứng tỏ bản thân ở ít nhất một chiến trường mà họ tin là có thể thắng lợi.

Những tuyên bố này đã lan truyền đến truyền thông cánh hữu thông qua mạng xã hội, sự quan tâm của người nổi tiếng đến nhóm thân cận của Trump, cộng đồng Tin lành, những người Nigeria có ác cảm với nhà nước Nigeria, và một mong muốn rõ ràng ở Washington là đánh lạc hướng dư luận khỏi sự bất mãn của công chúng về vai trò của Mỹ trong cuộc chiến ở Gaza. (Maher đã lặp lại một luận điểm quen thuộc, đổ lỗi cho thanh niên Mỹ vì biểu tình phản đối Gaza mà không lên tiếng về các vụ tấn công người Thiên Chúa giáo Nigeria).

Tiếng nói của cả người Thiên Chúa giáo và người Hồi giáo Nigeria là nạn nhân của Boko Haram, cũng như các nạn nhân bạo lực khác (kể cả những thợ đào mỏ khoáng sản bất hợp pháp), đang bị che lấp bởi sự ồn ào về việc can thiệp này, vì sợ làm tăng thêm căng thẳng cho một môi trường vốn đã dễ leo thang. Đồng thời, các thuyết âm mưu về việc Mỹ có lợi ích riêng trong sự bất ổn của Nigeria tiếp tục xuất hiện tràn lan.

Việc Mỹ can thiệp quân sự sẽ là một thảm họa. Hành động này sẽ gieo rắc sự ngờ vực, làm trầm trọng thêm sự chia rẽ, tiếp sức cho các thuyết âm mưu, và cũng không thể chấm dứt cuộc nổi dậy ở miền đông bắc—vốn leo thang mạnh vì nghèo đói, nạn mù chữ, cơ hội khai thác mỏ trái phép, sự mất lòng tin vào chính phủ trung ương, và các liên kết với các mạng lưới Hồi giáo thánh chiến lớn hơn.

Nhiều nhân vật nổi tiếng ở Nigeria đã kêu gọi tổ chức một hội nghị hiến pháp quốc gia để định nghĩa lại bản chất của nhà nước một cách chính xác, thoát khỏi những khuôn khổ do quân đội áp đặt khi họ rút lui vào năm 1999. Điều này dường như sẽ giải quyết được nhiều vấn đề, kể cả những lời kêu gọi quyền tự quyết của các vùng lãnh thổ cấu thành. Bản thân các chiến dịch quân sự liều lĩnh của Washington, từ Vịnh Con Heo đến việc xâm lược Iraq và Afghanistan, phần lớn đều mang lại thảm họa. Nếu Mỹ hành động kéo dài, hệ quả ở Nigeria sẽ chỉ là khủng hoảng tị nạn, lãng phí tài nguyên, mất mát về sinh mạng, và gây bất ổn cho toàn bộ Tây Phi.

Nếu chính quyền Trump thực sự quan tâm, họ có thể áp đặt các lệnh trừng phạt lên những lãnh đạo khuyến khích chia rẽ tôn giáo, tịch thu các quỹ tham nhũng đặt ở nước ngoài, và hợp tác quân sự với giới lãnh đạo Nigeria để giúp loại bỏ quân nổi dậy mà không gây hại cho thường dân.

Chính phủ Nigeria còn phải nỗ lực rất nhiều để lấy lại niềm tin từ người dân. Cảm giác bị gạt ra ngoài của nhiều nhóm sắc tộc, vốn xuất phát từ nhiều năm bị bỏ bê, tham nhũng, và đôi khi là bị đàn áp trắng trợn, là có thật và rất sâu sắc. Đặc biệt ở miền Bắc, người dân đã mất hết niềm tin vào quân đội trong việc bảo vệ họ. Việc cho phép bạo lực lan rộng chỉ có thể dẫn đến sự chia rẽ lớn hơn. Khi các nền tảng về sự tin cậy và đoàn kết trong nước sụp đổ, lời chào mời can thiệp của ngay cả những kẻ kích động nước ngoài cũng dễ dàng thu hút người dân.

Kola Tubosun là nhà ngôn ngữ học và nhà văn Nigeria.

(Theo  nghiencuuquocte.org)