Tổng bí thư đảng Cộng Sản, chủ tịch nước Việt Nam Tô Lâm (T) hội đàm với tổng thống Mỹ Joe Biden tại New York, Hoa Kỳ, ngày 25/09/2024. AP - Manuel Balce Ceneta
Sau một năm nhiều biến động chính trường và ba tháng sau khi ông Nguyễn Phú Trọng, nhà lãnh đạo lâu năm qua đời hồi tháng 7/2024, Việt Nam cuối cùng đã có một dàn lãnh đạo mới, phần đông xuất thân từ các lực lượng an ninh. Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS) trong bài phân tích có tiêu đề « Dàn lãnh đạo mới của Việt Nam » cho rằng, dù có tư tưởng cởi mở hơn, Trung Quốc và Nga có thể vẫn là những người bạn khả tín nhất.
Tổng bí thư đảng Cộng Sản Tô Lâm, thủ tướng Phạm Minh Chính, và chủ tịch nước Việt Nam Lương Cường, là những cựu tướng lĩnh trong ngành an ninh và quân đội. Tổng cộng, tám trong số 15 thành viên Bộ Chính Trị mới đều bắt đầu hay thăng tiến sự nghiệp từ các ngành lực lượng an ninh. Nhiều nhân vật khác của bộ máy an ninh cũng nắm giữ các vị trí có ảnh hưởng, tuy ít quan trọng hơn, trong bộ máy lãnh đạo.
Nhưng việc lực lượng an ninh tiếp quản chính trường Việt Nam có một số hàm ý. Điều rõ ràng nhất là có rất ít cơ hội tự do hóa chính trị. Đảng Cộng Sản Việt Nam vẫn là lực lượng chính trị hợp pháp duy nhất. Mọi phân tích về các quyết định đối ngoại và chính trị chủ yếu vì lợi ích lâu dài của Đảng. Và mối đe dọa lớn nhất đối với an ninh của Đảng là những gì được gọi là « diễn biến hòa bình », nghĩa là, mất đi sự ủng hộ chính trị trong nước và các thách thức chính trị do các thế lực bên ngoài tài trợ.
Do vậy, phản ứng của Đảng đối với mối đe dọa này có hai khía cạnh : Duy trì liên minh giữa các giới tinh hoa trong lĩnh vực an ninh, kinh doanh cùng lợi ích chính trị và bảo vệ tính hợp pháp bằng cách mang lại mức sống ngày càng cao cho phần lớn người dân. Đảng không chấp nhận ý tưởng về việc một tổ chức nào khác hay tự thân Nhà nước có thể làm tốt hơn. Điều này sẽ ảnh hưởng đến chính sách đối ngoại của Việt Nam bởi vì luôn có một giới hạn cho mọi sự hợp tác với các nền dân chủ theo kiểu phương Tây.
Kinh tế : Việt Nam « ăn may »
Thứ nhất, theo IISS, về mặt kinh tế, Việt Nam đã gặp may mắn. Chiến dịch « đốt lò » chống tham nhũng của ông Trọng, đã ngăn cản quan chức chính phủ đưa ra các quyết định và ký kết hợp đồng cho các dự án kinh tế, và do vậy đã làm giảm áp lực về tăng trưởng trong những năm gần đây. Tuy nhiên, những « khó khăn » này lại trùng hợp với thời điểm nhiều tập đoàn đa quốc gia quyết định di dời sản xuất ra khỏi Trung Quốc, chuyển hướng đầu tư sang Việt Nam.
Đầu tư nước ngoài trong tám tháng năm 2024 đã tăng hơn 7% so với cùng kỳ năm 2023, đạt mức hơn 20 tỷ đô-la. Điều thú vị là Trung Quốc và Hồng Kông lại là những nguồn đầu tư trực tiếp lớn nhất. Trong giai đoạn 2022 – 2023, đầu tư của Trung Quốc tại Việt Nam tăng 170% so với giai đoạn 2018 – 2019. Cùng lúc, xuất cảng hàng hóa Việt Nam sang Mỹ cũng tăng lên đáng kể. Các doanh nghiệp Trung Quốc tìm cách hạ giá thành sản xuất và bảo vệ các hoạt động của họ trước nguy cơ thuế quan mới và các trừng phạt của Mỹ.
Viện IISS cho rằng có nhiều lý do để tin rằng ban lãnh đạo mới do ông Lâm điều hành sẽ hãm lại chiến dịch chống tham nhũng. Thứ nhất, ông ấy đã đạt được hai mục tiêu chính trị chính : Hạ bệ những kẻ gian tà cấp cao (và các đối thủ chính trị) trong khi vẫn nâng cao tính chính đáng của đảng.
Điều này cho phép ông hiện giờ an toàn ở vị trí cao nhất, các lợi ích kinh tế của quyền lực cũng được bảo đảm trong khi sự nghiệp chính trị của những đối thủ đã bị hủy hoại. Và do vậy, một lệnh hưu chiến đã được đưa ra trong cuộc chiến gần như liên tục ở cấp cao nhất trong nền chính trị Việt Nam. Bởi vì, nếu chiến dịch chống tham nhũng tiếp tục được điều tra sâu rộng hơn, một số quan chức tại bộ Công An có nguy cơ tự phơi bày.
Một lý do khác để nghĩ rằng làn gió kinh tế đang thay đổi : Sự tái xuất hiện đáng kinh ngạc của ông Nguyễn Tấn Dũng, đứng cạnh ông Lâm tại hai sự kiện trong tháng 8/2024. Một sự phục hồi đáng chú ý cho ông Dũng, người gần như đã « biến mất » sau khi thua trong trận đấu đá chính trị to lớn với ông Trọng tám năm trước.
IISS nhắc lại, nền kinh tế Việt Nam dưới nhiệm kỳ thủ tướng Dũng (2006 – 2016) đã tăng trưởng nhanh chóng nhưng kèm theo đó là bong bóng tài sản và nạn tham nhũng có nguy cơ làm suy yếu tính chính danh của chế độ do đảng Cộng Sản điều hành. Giờ phải chăng ông Dũng – người đã trải một phần sự nghiệp trong bộ Công An – đang quay trở lại ? Nhiều lời đồn đoán cho rằng ông Dũng đang âm thầm bắt tay với ông Lâm để giành lại quyền lực. Nếu vậy, sự tái xuất hiện của ông cũng có thể cho thấy sắp có một sự nới lỏng về kinh tế.
Đối ngoại: Trung Quốc và bài toán an ninh năng lượng.
Trong đối ngoại, khó thể đoán được ý định của ban lãnh đạo mới Việt Nam. Bản năng chính trị có thể khiến họ xích lại gần hơn với Bắc Kinh và tránh xa các nền dân chủ kiểu phương Tây. Nhưng những nhà lãnh đạo này cũng phải tính đến nhiều áp lực khác. Thứ nhất là thái độ hung hăng của Trung Quốc ở Biển Đông gây thiệt hại cho an ninh năng lượng Việt Nam, làm suy yếu tính chính danh của ĐCSVN.
Thứ hai, nguy cơ Việt Nam bị biến thành một thị trường bị giam hãm do quy mô to lớn của nền kinh tế và thế mạnh xuất cảng của Trung Quốc. Tất cả những điều này đang làm gia tăng sự ác cảm đối với Trung Quốc trong công luận và trong một chừng mực nào đó là trong một bộ phận các nhà lãnh đạo Việt Nam.
Việt Nam trong 8 năm dưới thời ông Trọng đã tránh đối đầu với Trung Quốc ở Biển Đông. Không những thế Hà Nội, dưới áp lực của Bắc Kinh, đã hủy bỏ cũng như không phát triển bất kỳ dự án thăm dò khai thác dầu khí trong vùng biển « đường chín đoạn », bao phủ gần như toàn bộ vùng Biển Đông mà Trung Quốc đòi hỏi chủ quyền. Trong cùng thời kỳ này, Việt Nam củng cố các vị trí của mình tại các đảo nhỏ và bãi cạn mà nước này kiểm soát ở phía nam vùng biển.
Theo tác giả bài viết, Paul Fraioli, chuyên gia địa chính trị và Chiến lược tại IISS, dường như Việt Nam đã có một thỏa hiệp với Trung Quốc : Đổi lấy việc gạt sang một bên quyền chủ quyền để thăm dò khai thác các mỏ dầu khí tại vùng đặc quyền kinh tế của mình (theo quy định của Công ước Luật biển Liên Hiệp Quốc), Trung Quốc đã cho phép Việt Nam phát triển các căn cứ hải đảo mà không can thiệp.
Tuy nhiên, vào tháng 12/2022, Việt Nam và Indonesia thông báo đạt được một thỏa thuận giải quyết xong ranh giới lãnh hải sau nhiều thập niên đàm phán. Vài ngày sau, một tập đoàn năng lượng quốc tế đã công bố kế hoạch phát triển mỏ khí đốt nằm trong vùng biển « Tuna », thuộc đặc quyền kinh tế của Indonesia và vận chuyển khí đốt đến Việt Nam.
Trung Quốc đã lên tiếng phản đối khi cho rằng lô Tuna nằm trong khu vực đường chín đoạn mà nước này có yêu sách, và tiếp tục gây áp lực ép buộc Việt Nam phải dừng dự án. Đây có lẽ là một tính toán sai lầm của Trung Quốc về tầm quan trọng của lô Tuna đối với Việt Nam : Vấn đề an ninh năng lượng.
Khảo sát của công ty xếp hạng tín nhiệm S&P Global công bố tháng 9/2024 chỉ ra rằng Việt Nam có nguy cơ đối mặt với tình trạng thiếu hụt khí đốt tự nhiên, khiến nguồn cung điện trong năm 2025 có thể ít hơn 1/3 so với năm 2024. Đây là hệ quả trực tiếp của việc Trung Quốc ngăn cản thành công Việt Nam phát triển các mỏ khí đốt ngoài khơi.
Để có đủ nguồn cung, Hà Nội có thể sẽ phải phụ thuộc vào điện than, và tình trạng thiếu hụt năng lượng có nguy cơ tác động mạnh đến đầu tư trong nước, việc làm và tăng trưởng kinh tế. Điều này có khả năng trở thành nguồn bất bình của người dân, nguồn bất ổn đối với các hãng sản xuất đang cân nhắc đầu tư vào Việt Nam.
Trong một động thái bất thường, tháng 10/2024, bộ Ngoại Giao Việt Nam đã lên tiếng về một sự cố gần quần đảo Hoàng Sa đang có tranh chấp, tố cáo lực lượng dân quân biển Trung Quốc tấn công tầu đánh cá Việt Nam và đánh đập dã man thủy thủ đoàn. Một sự thay đổi so với thời ông Trọng làm tổng bí thư trong cách ứng xử chung của truyền thông về vấn đề Biển Đông. Dàn lãnh đạo mới của ĐCSVN dường như sẵn sàng công khai nhiều hơn các tranh chấp với Trung Quốc so với người tiền nhiệm.
Triển vọng: Nga và Trung Quốc, những đồng chí "khả tín nhất".
Từ những quan sát trên chuyên gia Paul Fraioli nhận định, các chính sách đối nội và đối ngoại đưa ra sẽ phải bảo vệ tốt nhất lợi ích của Đảng. Việc bổ nhiệm một tổng bí thư có kinh nghiệm trong ngành an ninh khó thể bảo đảm sự ổn định cho Đảng và Nhà nước, mà ví dụ điển hình là việc Liên Xô đưa ông Yuri Andropov làm tổng bí thứ năm 1982.
Nhưng ban lãnh đạo mới của Việt Nam có được một thế mạnh từ điều được gọi là « ngoại giao cây tre », cho phép tạo sự linh hoạt để ứng phó với áp lực bên ngoài. Việt Nam vẫn sẽ tiếp tục chính sách đa liên kết trên trường quốc tế và tuân thủ nguyên tắc « Bốn Không » được nêu trong Sách Trắng quốc phòng năm 2019.
Trước những hành vi của Bắc Kinh đe dọa các lợi ích của ĐCSVN, nhất là ở Biển Đông, Việt Nam sẽ tiếp tục tìm kiếm sự hỗ trợ từ các cường quốc bên ngoài khu vực để chống lại áp lực của Trung Quốc. Bản năng này dẫn đến việc Hà Nội dưới thời ông Trọng vào tháng 9/2023, đã nâng cấp quan hệ với Hoa Kỳ lên thành « đối tác chiến lược toàn diện ». Tháng 4/2025, trùng với dịp kỷ niệm 50 năm kết thúc Chiến tranh Việt Nam, tổng bí thư Tô Lâm và chủ tịch nước Lương Cường phải quyết định xem có thêm mục tiêu mới nào vào chương trình nghị sự cho quan hệ đối tác này hay không.
Cuối cùng, tác giả bài viết kết luận : Ban lãnh đạo mới của ĐCSVN đã có một số động thái gây ngạc nhiên. Sự cởi mở của ông Tô Lâm trong chuyến đi đến Hoa Kỳ cũng như sự thẳng thắn trong các tuyên bố chính thức liên quan đến vụ đánh bắt cá ở quần đảo Hoàng Sa là điều bất ngờ. Việc tái xuất hiện của cựu thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng cũng cho thấy một sự chuyển đổi đáng kể đã diễn ra. Nhưng xét đến hoàn cảnh của họ, các nhà lãnh đạo mới có thể nghĩ rằng những người bạn đáng tin cậy nhất của họ là ở Bắc Kinh và Moscow.
(Theo RFI Việt ngữ)
