Khi Chủ tịch Tập Cận Bình biến mất khỏi tầm nhìn của công chúng trong một thời gian, những đồn đoán về sức khỏe của ông hoặc thậm chí là một cuộc đảo chính có thể xảy ra đã gia tăng (Pedro Pardo/AFP qua Getty Images)

Nguồn: Henry Yep, “The narrative trap: How we can misread China”, The Interpreter, 13/08/2025

Biên dịch: Viên Đăng Huy (nghiencuuquocte.org)

Khi tìm hiểu về Trung Quốc, những mảnh thông tin rời rạc thường hình thành nên các câu chuyện làm lu mờ thực tế. Não bộ của chúng ta khao khát sự mạch lạc, lấp đầy những khoảng trống bằng những câu chuyện nghe có vẻ đúng. Các chuyên gia tâm lý học gọi đây là bẫy ngụy biện tường thuật (narrative fallacy) – sự thôi thúc áp đặt trật tự lên sự mơ hồ. Trong các hệ thống không minh bạch như chánh trị cấp cao của Bắc Kinh hay Quân đội Trung Quốc (PLA), bản năng này càng được phóng đại.

Ví dụ, khi Chủ tịch Tập Cận Bình biến mất khỏi tầm mắt công chúng một thời gian, sự suy đoán đã bùng lên về sức khỏe của ông hay thậm chí một cuộc đảo chính có thể xảy ra. Một báo cáo chưa được xác nhận về tai nạn tiềm thủy đỉnh (tàu ngầm) Trung Quốc lan truyền trên mạng internet nhanh chóng trở thành biểu tượng của sự mục nát thể chế. Một năm mốc như 2027 đi vào các cuộc thảo luận, và nó trở thành thuật ngữ viết tắt cho thời điểm khơi mào chiến tranh với Đài Loan.

Mỗi lời khẳng định đều có bối cảnh hợp lý hoặc một chút sự thật, và chính điều đó khiến chúng trở nên thuyết phục. Nguy hiểm đến khi suy đoán trở thành sự đồng thuận, hoặc khi dòng thời gian và ý định bị gộp lại thành sự thật.

Rất ít nhân vật ở Trung Quốc thu hút nhiều suy đoán hơn chính ông Tập. Trong suốt thời gian cầm quyền của mình, những lần ông vắng mặt định kỳ đã liên tục làm dấy lên tin đồn về sức khỏe hoặc sự sống còn chính trị của ông. Năm 2012, khi chuẩn bị nắm quyền, ông đột ngột hủy các cuộc họp với các viên chức nước ngoài và biến mất trong hai tuần – gây ra tin đồn về sức khỏe và các vấn, đề kế nhiệm lãnh đạo của ông. Một thập niên sau, vào năm 2022, mạng xã hội bùng nổ với các tuyên bố rằng ông Tập đã bị lật đổ trong một cuộc đảo chính, dẫn chứng việc các phương tiện quân sự gần Bắc Kinh và các chuyến bay bị hủy. Những tin đồn này, thường bắt nguồn từ đối thủ ý thức hệ ở nước ngoài, sụp đổ ngay khi ông Tập xuất hiện trở lại.

Tuy nhiên, chúng vẫn xuất hiện định kỳ, thường vào cuối hè, trùng với các cuộc họp lãnh đạo hoặc các sự kiện chính trị lớn. Năm nay, việc ông Tập vắng mặt tại Hội nghị Thượng đỉnh BRICS đã châm ngòi cho một vòng suy đoán khác. Bất chấp những chu kỳ này, ông Tập vẫn tiếp tục cai trị mà không có ràng buộc rõ ràng.

Cái nhìn sâu sắc hơn không nằm ở bản thân những tin đồn, mà ở điều chúng tiết lộ về cách các nhân vật quan sát bên ngoài giải thích sự bất định.

Tin đồn không chỉ giới hạn trong chính trị cấp cao. Chúng cũng xuất hiện trong lĩnh vực an ninh, đôi khi gây tiếng vang trên toàn cầu. Vào tháng 8 năm 2023, một tờ báo lá cải của Anh đưa tin rằng một tiềm thủy đỉnh nguyên tử Trung Quốc đã gặp tai nạn chết người ở Biển Hoàng Hải. Câu chuyện này, dựa trên một báo cáo tình báo được cho là bị rò rỉ, đã lan truyền nhanh chóng. Các chuyên gia nhanh chóng chỉ ra những mâu thuẫn về mặt kỹ thuật, và không có bằng chứng xác nhận nào xuất hiện. Tuy nhiên, câu chuyện vẫn tồn tại trong nhiều tuần. Cùng khoảng thời gian đó, một tuyên bố riêng rẽ xuất hiện: rằng các quân nhân lực lượng hỏa tiễn Trung Quốc đã phát hiện ra nhiên liệu, dùng cho hỏa tiễn, bị thay thế bằng nước lã – một câu chuyện sống động nhưng chưa được xác minh khác. Mặc dù cuối cùng đã bị bác bỏ, cả hai tin đồn đều củng cố nhận thức về sự yếu kém trong nội bộ PLA.

Trong một hệ thống hiếm khi thừa nhận thất bại, sự im lặng có thể được coi là bằng chứng – một trường hợp điển hình của thiên kiến xác nhận (confirmation bias). Những sự việc này cho thấy cách những câu chuyện có thể làm lu mờ bằng chứng, đặc biệt khi chúng phù hợp với giả định của chúng ta. Sự chặt chẽ trong phân tích có nghĩa là không chỉ cần đặt câu hỏi chúng ta biết gì, mà còn tại sao một số câu chuyện nhất định lại có vẻ hợp lý.

Không phải tất cả các câu chuyện sai lệch đều đến từ các sự kiện kịch tính hoặc tin đồn lan truyền. Năm 2010, một nhận xét mơ hồ trong một cuộc trao đổi ngoại giao riêng tư đã được hiểu rộng rãi là Trung Quốc tuyên bố Biển Đông là một “lợi ích cốt lõi” ngang bằng với Đài Loan hoặc Tây Tạng. Các quan chức Trung Quốc không bao giờ xác nhận điều này công khai và sau đó hoàn toàn tránh thuật ngữ này. Tuy nhiên, ý tưởng này vẫn tồn tại, định hình các giả định về lằn ranh đỏ của Bắc Kinh. Giống như nhiều huyền thoại dai dẳng, nó tồn tại không phải vì nó được chứng minh, mà vì nó đáng nhớ và phù hợp với một khung tư duy quen thuộc – một dấu hiệu của trải nghiệm có sẵn (availability heuristic), nơi sự lặp lại tạo ra ảo tưởng về sự thật.

Một câu chuyện dai dẳng trong những năm gần đây là “thời hạn xâm lược năm 2027”, quan điểm cho rằng Trung Quốc sẽ xâm chiếm Đài Loan vào năm đó. Mặc dù tuyên bố này đã mất dần sự tín nhiệm trong giới chuyên gia, nó vẫn tiếp tục xuất hiện trong các bình luận công khai cùng với các dòng thời gian suy đoán khác cho một cuộc xung đột xuyên eo biển. Sự lan truyền ban đầu của nó cho thấy tín hiệu mơ hồ có thể nhanh chóng trở thành một quan điểm chiến lược chính thống như thế nào. Một cột mốc được cho là đánh dấu sự hiện đại hóa quân sự đã được nhiều người hiểu là một cuộc đếm ngược đến chiến tranh.

Một khi được lưu hành, câu chuyện đã định hình lời khai trước Quốc hội, các báo cáo truyền thông và kế hoạch quốc phòng. Vấn đề không nằm ở bản thân ngày tháng, mà ở cách những câu chuyện này lấp đầy khoảng trống kiến thức, đồng thời thường củng cố thêm các giả định sẵn có. Trong các môi trường phức tạp, không minh bạch, thật dễ dàng để gộp các mục tiêu lập kế hoạch với ý định. Song song đó, sự quan tâm liên tục của Mỹ dành cho giai đoạn này được cho là đã góp phần vào việc răn đe, thể hiện quyết tâm và giúp huy động nguồn lực phòng thủ cho Đài Loan. Thách thức là duy trì sự cấp bách chiến lược mà không rơi vào thuyết tất định.

Diễn giải Trung Quốc đòi hỏi một tư duy dựa trên bằng chứng hơn là bản năng. Có sự hiếu kỳ là quan trọng, nhưng nó phải đi kèm với sự hoài nghi và nhận thức về việc những câu chuyện hấp dẫn có thể dễ dàng dẫn chúng ta đi lạc hướng như thế nào. Các ví dụ từ tin đồn về sự sụp đổ của ông Tập đến một thảm họa tiềm thủy đỉnh bịa đặt đến các dòng thời gian chiến tranh đều minh họa những rủi ro của việc coi sự không chắc chắn là những sự thật tiềm năng. Như một chuyên gia lâu năm về Trung Quốc đã nhận xét, “sự không minh bạch vốn có” của hệ thống Trung Quốc khiến tin đồn dễ dàng hình thành, điều này chỉ làm tăng trách nhiệm xác minh, chứ không phải giả định.

Một cái nhìn rõ ràng hơn về Trung Quốc sẽ đến không phải từ những câu chuyện gọn gàng mà từ sự chặt chẽ trong phân tách: nhận ra giới hạn của những gì chúng ta biết, phân biệt sự việc có thể xảy ra với xác suất, và luôn cảnh giác về cách nỗi sợ hãi và kỳ vọng định hình lăng kính mà qua đó chúng ta giải thích hành vi của Bắc Kinh.

Henry Yep là chuyên gia về Trung Quốc với 19 năm kinh nghiệm làm việc tại Cục Tình báo Quốc phòng (DIA). Vào tháng 6 năm 2025, ông bắt đầu đảm nhiệm vị trí chi nhánh trưởng tại Nhóm Sứ mệnh Trung Quốc (CMG) của DIA, nơi ông lãnh đạo một đội ngũ gồm các chuyên gia phân tách dân sự, sĩ quan quân đội và nhà thầu.