.jpg)
Nguồn: Jane Caiin và Meredith Chen, “‘Never right’: why there’s a war of words over Beijing’s English translations,” SCMP, 28/05/2025
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng (nghiencuucquote.org)
Sự khác biệt về ngôn ngữ, văn hóa, và chánh trị khiến việc dịch thuật trở nên rất khó, nhưng các chuyên gia phân tách cũng chỉ ra các nguyên nhân khác như đối tượng mục tiêu.
Viên chức ngoại giao hàng đầu của Mỹ, Marco Rubio đã công khai bày tỏ sự không tin tưởng vào bản dịch tiếng Anh của Bắc Kinh đối với phát biểu của các quan chức Trung Quốc – nói rằng chúng “không bao giờ đúng.”
Thay vào đó, Ngoại trưởng Mỹ, người chủ trương đi theo đường lối cứng rắn với Trung Quốc, đã thúc giục các đồng nghiệp của mình xem bản gốc tiếng Trung của các tuyên bố do Bắc Kinh đưa ra để hiểu chính xác hơn những gì đang diễn ra.
Rubio, con trai của một cặp vợ chồng nhập cư gốc Cuba, được xem là viên chức ngoại giao quyền lực nhất dưới thời Tổng thống Donald Trump. Ông là người đầu tiên kể từ Henry Kissinger đồng thời giữ cả hai chức Cố vấn An ninh Quốc gia và Ngoại trưởng, vì thế cũng trở thành người chịu trách nhiệm chánh về Trung Quốc trong bốn năm tới.
Rubio đã không ngần ngại thể hiện sự ngờ vực của mình đối với Trung Quốc. Trong phiên điều trần phê chuẩn chức vụ Ngoại trưởng hồi tháng 1, ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tham khảo bản gốc tiếng Trung để hiểu được lời nói của Chủ tịch Tập Cận Bình.
Ông nói, “Đừng đọc bản dịch tiếng Anh mà họ đưa ra, vì bản dịch tiếng Anh không bao giờ chính xác cả.”
Chủ đề dịch thuật đã nổi lên vào cuối tháng đó, khi Rubio và Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị có một cuộc điện đàm. Vương được cho là đã nói với Rubio câu “hảo tự vi chi” – một thành ngữ được Bắc Kinh dịch sang tiếng Anh là “act accordingly” (hành động cho phù hợp) trong bản tiếng Anh của cuộc gọi. Tuy nhiên, các hãng tin nước ngoài lại dịch theo hướng nghiêm khắc hơn: Reuters dịch câu này là “conduct yourself well” (hãy biết cư xử cho tốt), còn bản dịch của Bloomberg là “conduct yourself properly” (hãy cư xử cho đúng mực).
.jpg)
Điều khó hiểu là Rubio lại phủ nhận việc Vương đã cảnh cáo mình. “Phiên dịch viên trong cuộc gọi không nói với tôi bất cứ điều gì khiến tôi cảm thấy là quá đáng. Nhưng sau đó họ lại chơi trò này – họ thích chơi những trò này,” Rubio nói trong một cuộc phỏng vấn trên The Megyn Kelly Show, theo bản ghi do Bộ Ngoại giao Mỹ công bố.
“Họ công bố một bản dịch mà trong đó một câu lại được dịch khác đi trong tiếng Anh – họ đã dùng một thuật ngữ khác trong tiếng Quan Thoại – đại loại là ‘Ông ấy đã được cảnh báo không được vượt quá giới hạn của mình.’ Nhưng họ chưa bao giờ nói như vậy.”
Dịch thuật chính xác là một nhiệm vụ khó khăn do sự khác biệt về ngôn ngữ, văn hóa, và chánh trị giữa Mỹ và Trung Quốc. Các chuyên gia phân tích cũng chỉ ra nhiều yếu tố khác, chẳng hạn như đối tượng mục tiêu của thông điệp.
Nhưng có một điều rõ ràng – việc hiểu được đối phương đang nói gì đã trở nên quan trọng hơn bao giờ hết trong bối cảnh cuộc chiến thuế quan giữa Mỹ và Trung Quốc vừa tạm dừng trong 90 ngày, và các lĩnh vực quan trọng đang được đưa lên bàn đàm phán, từ xe điện đến chất bán dẫn và khoáng sản quý hiếm.
Bồ Hiểu Vũ, Giáo sư Khoa học Chánh trị tại Đại học Nevada, nói rằng sự khác biệt về ngôn ngữ, khái niệm, và chánh trị giữa hai nước có thể dẫn đến những khoảng trống trong nhận thức và diễn giải.
Ông cho biết một số cụm từ chánh trị của Trung Quốc “mang nặng tính thành ngữ, có nguồn gốc lịch sử, hoặc mang tính biểu tượng,” và điều đó khiến chúng rất khó dịch một cách trực tiếp.
Bồ cũng lưu ý rằng có sự khác biệt trong phong cách giao tiếp chánh trị. Ông cho biết diễn ngôn chánh thức của Trung Quốc thường mơ hồ và không rõ ràng, trong khi ngôn ngữ ngoại giao Tây phương có xu hướng trực tiếp và chính xác hơn.
Ông tin rằng sự linh hoạt trong khâu dịch thuật có thể được sử dụng một cách chiến lược cho các đối tượng khác nhau.
“Vì một khái niệm tiếng Trung có thể được dịch thành các thuật ngữ tiếng Anh khác nhau, nên đôi khi các quan chức Trung Quốc cố tình nhấn mạnh ý nghĩa tiếng Trung đối với khán giả trong nước, nhưng chỉ dịch thoát ý sang tiếng Anh đối với khán giả quốc tế.”
Ông đã lấy ví dụ bằng chính thành ngữ mà Vương Nghị sử dụng, nói rằng nó được dành cho một khán giả nội địa theo chủ nghĩa dân tộc, trong khi bản dịch tiếng Anh chánh thức lại ôn hòa hơn.
Theo Bồ, các khái niệm của Trung Quốc đôi khi cũng có thể được các dịch giả nước ngoài ở Tây phương diễn giải theo cách phù hợp với môi trường chánh trị của nước họ, thay vì tuân thủ một cách trung thực ý nghĩa gốc tiếng Trung.
Bàng Trung Anh, nghiên cứu viên cấp cao tại Viện ISEAS-Yusof Ishak của Singapore, nhận định rằng Rubio dường như đã “thừa hưởng” sự ngờ vực đối với bản dịch của Bắc Kinh từ những người có quan điểm cứng rắn khác về Trung Quốc như Robert Lighthizer.
Lighthizer, Đại diện Thương mại Mỹ và là kiến trúc sư của cuộc thương chiến với Trung Quốc trong nhiệm kỳ đầu tiên của Trump, đã viết trong cuốn sách xuất bản năm 2023 của mình, No Trade Is Free (Tạm dịch: Không có trao đổi nào là miễn phí), rằng “Thường có một sự khác biệt lớn giữa những gì Trung Quốc nói bằng tiếng Trung với người dân của mình và cách họ chánh thức dịch những từ đó sang tiếng Anh cho khán giả Tây phương.”
“Thông thường, ngôn ngữ gay gắt, hiếu chiến sẽ được làm dịu lại. Do đó, điều quan trọng là phải tìm đến một bản dịch không chánh thức và trung thực để xác định ý nghĩa thực sự của điều đang được truyền đạt,” ông nói, trích dẫn một bản dịch báo cáo của Tập Cận Bình tại Đại hội Đảng Cộng sản năm 2022 được cung cấp bởi Kevin Rudd, cựu Thủ tướng Australia, người đồng thời là một chuyên gia về Trung Quốc thông thạo tiếng Quan Thoại.
Bàng tin rằng sự ngờ vực chánh trị là nguyên nhân chánh dẫn đến “hiểu lầm hoặc thông tin sai lệch” vì cả hai bên đều có một đội ngũ dịch giả chuyên nghiệp đông đảo để nhờ cậy.
Ông nói rằng cách để giảm thiểu vấn đề là tăng cường giao tiếp trực tiếp để hóa giải những hiểu lầm. Ông nói thêm “Điều này là đặc biệt quan trọng khi có nhiều vấn đề dự kiến sẽ được Bắc Kinh và Washington đàm phán sau khi thỏa thuận đình chiến thương mại được nhất trí tại Geneva vào đầu tháng này”.
Sabine Mokry, một chuyên viên nghiên cứu tại Viện Nghiên cứu Hòa bình và Chánh sách An ninh của Đại học Hamburg, cho biết sự chỉ trích đối với các bản dịch tiếng Anh của Bắc Kinh phản ánh sự mất lòng tin sâu sắc vốn đã trở thành một trong những đặc điểm nổi bật của quan hệ Mỹ-Trung.
Bà tin rằng những nhận xét này “có phần cường điệu,” rằng “chúng nói lên một nhận thức chung – sai lầm – rằng chúng ta không biết gì về ý định của họ [nhà cầm quyền Trung Quốc] và họ che giấu mọi thứ.”
Mokry đã phân tích các bản dịch tiếng Anh chánh thức của các tài liệu chánh sách đối ngoại do Bắc Kinh phát hành từ năm 2013 đến năm 2019. Theo kết quả nghiên cứu của bà, được công bố năm 2022, gần một nửa số tài liệu có sự khác biệt giữa phiên bản tiếng Anh và tiếng Trung, và hầu hết những khác biệt đó có thể làm thay đổi ý nghĩa dự định.
Tuy nhiên, bà cho rằng hai phiên bản không hoàn toàn khác nhau, và các thông điệp chính phần lớn vẫn nhất quán, vì các bản dịch chánh thức được “chăm chút kỹ lưỡng” để phù hợp với các mục tiêu chánh trị và ưu tiên ngoại giao của Bắc Kinh.
Mokry nhận thấy rằng phiên bản tiếng Trung thường thể hiện ý định một cách mạnh mẽ và quyết đoán hơn, trong khi phiên bản tiếng Anh lại mềm mỏng, nhẹ nhàng, vì chúng hướng đến những đối tượng khán giả khác nhau.
Theo bà, “Câu hỏi đặt ra là làm thế nào chánh phủ Mỹ cũng như các chánh phủ trên khắp thế giới có thể xây dựng đủ năng lực để xử lý các văn bản gốc tiếng Trung, thay vì chỉ dựa vào bản dịch tiếng Anh chánh thức.”
Mokry cho biết các công cụ học máy có thể giúp xác định sự khác biệt giữa các bản dịch, nhưng điều cần thiết vẫn là phải có các chuyên gia đủ năng lực diễn giải các câu gốc tiếng Trung, chỉ ra cho đồng nghiệp của họ những sắc thái và đưa thêm vào bối cảnh diễn giải vượt ngoài các kỹ năng ngôn ngữ.
Để làm được điều đó, bà tin rằng phải hiểu rõ cơ quan ban hành tài liệu đó và vai trò của nó trong hệ thống chánh trị.
Theo Vương Huy Diệu, người sáng lập và chủ tịch Trung tâm Trung Quốc và Toàn cầu hóa, một viện nghiên cứu có trụ sở tại Bắc Kinh, những khác biệt về lịch sử và văn hóa đã định hình các giá trị của xã hội Trung Quốc và Tây phương– cũng như cách các khái niệm được diễn đạt và giải mã – là lý do chánh gây ra những hiểu lầm khi nói đến dịch thuật.
Ông cho biết nền văn minh Trung Quốc bắt nguồn từ các truyền thống nông nghiệp, như canh tác trên mảnh đất của mình và đề cao sự khiêm tốn, trong khi các nền văn hóa Tây phương, chịu ảnh hưởng của lịch sử du mục và bành trướng, lại có xu hướng nhấn mạnh vào chủ nghĩa cá nhân, tính di động, và tầm nhìn toàn cầu.
Ông lưu ý rằng một số thuật ngữ được sử dụng trong thông điệp chánh trị của Trung Quốc có thể khó hiểu đối với khán giả quốc tế. Nhưng thay vì chỉ truyền đạt những cụm từ xa lạ đó, Bắc Kinh có thể tạo ra các thuật ngữ và khái niệm mới có thể được quốc tế chấp nhận nếu có bối cảnh rõ ràng, và các ý tưởng nên được trình bày theo cách dễ liên hệ hơn trên phạm vi toàn cầu.
Ông chỉ ra ví dụ về chiến lược thương mại và cơ sở hạ tầng đã được đổi tên của Bắc Kinh, Sáng kiến Vành đai và Con đường.
Khi ra mắt vào năm 2013, nó được biết đến với tên gọi “Một Vành đai, Một Con đường” (One Belt, One Road). Nhưng tên gọi này đã gây nhầm lẫn vì nó không phải là một con đường mà là nhiều tuyến đường biển, nối bờ biển phía nam Trung Quốc với Đông Phi, Địa Trung Hải, và Mỹ Latinh, trong khi “vành đai” ám chỉ một loạt các hành lang trên bộ nối liền Trung Quốc với Trung Á, Trung Đông và Âu Châu.
Đến năm 2015, sáng kiến này đã lặng lẽ đổi tên thành Sáng kiến Vành đai và Con đường (Belt and Road Initiative, BRI) – một cái tên hiện được công nhận trên toàn cầu – trong khi tên tiếng Trung vẫn được giữ nguyên.
Vương cho rằng cả Trung Quốc và Mỹ cần nỗ lực hơn nữa để thúc đẩy trao đổi về giáo dục và du lịch, nới lỏng các hạn chế về thị thực, và cho phép truyền thông nước ngoài giao tiếp nhiều hơn để thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau.
Ông nói rằng số lượng người Trung Quốc du học ở Mỹ nhiều hơn đáng kể so với số lượng người Mỹ du học ở Trung Quốc kể từ khi công cuộc cải cách và mở cửa bắt đầu vào thập niên 1970. Theo Vương, sự mất cân bằng này, kết hợp với số lượng người Mỹ học tiếng Trung hạn chế, đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng lực thấu hiểu của hai bên.
Ông cho biết: “Người Trung Quốc quen thuộc với Mỹ hơn nhiều so với người Mỹ quen thuộc với Trung Quốc.”
Jane Cai là Trưởng Văn phòng Bắc Kinh của South China Morning Post. Bà đã đưa tin về tin tức kinh tế, tài chánh, kinh doanh, và chánh trị của Trung Quốc kể từ đầu những năm 2000.
Meredith Chen gia nhập tờ South China Morning Post vào năm 2023 và chuyên đưa tin về chánh trị và ngoại giao Trung Quốc. Bà có bằng thạc sĩ báo chí của Đại học Hong Kong. Trước đó, bà từng làm việc cho các hãng truyền thông quốc tế và Trung Quốc, tập trung vào các vấn đề ở Á Châu.
