Justin Rowlatt

Vai trò, Biên tập viên về khí hậu

Có một bức ảnh, được chụp cách đây mười năm ở Paris, mà ngày nay trông nó như một di vật.

Trong ảnh, hàng chục đàn ông và phụ nữ mặc com lê tối màu xếp hàng, phía trước một tấm biển khổng lồ ghi COP21 Paris.

Ngay chính giữa, Thủ tướng Anh lúc bấy giờ, ông David Cameron, đang cười tươi khi đứng cạnh Vua Charles III tương lai, ngay phía trước ông Tập Cận Bình của Trung Quốc.

Xa về phía bên phải là Tổng thống Mỹ lúc đó, ông Barack Obama, đang mải trò chuyện với một người bị cắt khỏi khung hình – bởi vì có quá nhiều nhà lãnh đạo xếp hàng ngày hôm đó khiến nhiếp ảnh gia khó lòng chụp được hết tất cả cùng một lúc.

AFP via Getty Images

Chụp lại hình ảnh,Có quá nhiều nhà lãnh đạo thế giới tại hội nghị thượng đỉnh ở Paris mười năm trước đến mức các nhiếp ảnh gia đã phải vật lộn để chụp được tất cả họ cùng nhau. Vladimir Putin và Narendra Modi cũng tham dự COP năm đó

Thật khác xa với bức ảnh được chụp hôm 6/11 với đội hình năm nay tại hội nghị thượng đỉnh COP30 ở Brazil.

Ông Tập và ông Modi vắng mặt, cùng với các nhà lãnh đạo của khoảng 160 quốc gia khác. Đáng chú ý là Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng không tham dự.

Thực tế, chính quyền Trump đã rút hoàn toàn khỏi tiến trình này và cho biết họ sẽ không cử bất kỳ quan chức cấp cao nào dự trong năm nay.

Điều này đặt ra câu hỏi, tại sao lại tổ chức một cuộc họp đa quốc gia kéo dài hai tuần nếu có quá nhiều nhà lãnh đạo không tham dự?

Bà Christiana Figueres, cựu lãnh đạo tiến trình khí hậu của Liên Hợp Quốc, dưới sự điều hành của bà mà Hiệp định Paris được ký kết, đã phát biểu trong cuộc họp năm ngoái rằng tiến trình COP "không còn phù hợp với mục đích ban đầu".

Ông Joss Garman, người từng là nhà hoạt động khí hậu và hiện đứng đầu một tổ chức tư vấn mới có tên là Loom, đồng tình: "Kỷ nguyên vàng của ngoại giao đa phương đã kết thúc."

Anadolu via Getty Images

Bức ảnh chụp tại COP năm nay có số lượng nhà lãnh đạo thế giới ít hơn đáng kể tại hội nghị được tổ chức ở một thị trấn ẩm ướt nằm ở bìa rừng Amazon

"Chính trị khí hậu hiện nay hơn bao giờ hết là về việc ai sẽ giành lấy và kiểm soát các lợi ích kinh tế từ các ngành năng lượng mới," ông nói với tôi.

Vậy, với lượng khí thải carbon dioxide vẫn đang gia tăng ngay cả sau 29 cuộc họp này – những cuộc họp mà mục đích cuối cùng là nhằm giảm lượng khí thải – liệu việc tổ chức thêm các kỳ COP có tạo ra sự khác biệt nào không?

Trump và 'lừa bịp' về biến đổi khí hậu

Ngay trong ngày đầu tiên trở lại nhiệm sở, ông Trump đã sử dụng cây bút dạ đặc trưng của mình để rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris về khí hậu – hiệp ước Liên Hợp Quốc năm 2015, theo đó các quốc gia đồng ý hợp tác nhằm cố gắng giữ mức tăng nhiệt độ toàn cầu dưới 1,5 độ C.

Ông phát biểu trước Đại hội đồng Liên Hợp Quốc vào tháng Chín: "Cái gọi là 'biến đổi khí hậu' này – đó là trò lừa bịp lớn nhất từng được thực hiện trên thế giới. Nếu không tránh xa trò lừa đảo mang màu xanh này, đất nước của các bạn sẽ thất bại."

Ông đã gỡ bỏ các hạn chế đối với dầu mỏ, khí đốt và than đá, ký các đợt cắt giảm thuế trị giá hàng tỷ đô la cho các công ty nhiên liệu hóa thạch và mở cửa đất đai liên bang cho hoạt động chiết xuất dầu mỏ.

Hơn nữa, ông Trump và đội của ông đã kêu gọi các chính phủ trên thế giới từ bỏ các chương trình năng lượng tái tạo "thảm hại" của họ và mua dầu mỏ, khí đốt của Mỹ – trong một số trường hợp, đi kèm với nguy cơ bị áp thuế trừng phạt nếu họ không làm theo.

Nhật Bản và Hàn Quốc cũng như châu Âu đã đồng ý mua hàng chục tỷ đô la hydrocarbon của Mỹ.

Mục tiêu rất rõ ràng: Ông Trump nói rằng ông muốn biến Mỹ thành "siêu cường năng lượng số một thế giới".

Trong khi đó, ông đã bắt tay vào việc tháo dỡ chương trình năng lượng sạch của người tiền nhiệm Joe Biden.

WPA Pool/Getty Images

Chụp lại hình ảnh,Hoàng tử William và Thủ tướng Anh Keir Starmer tham dự Hội nghị thượng đỉnh Khí hậu của Liên Hợp Quốc COP30

Các khoản trợ cấp và ưu đãi thuế cho điện gió và điện mặt trời đã bị cắt giảm mạnh, giấy phép bị thu hồi và các dự án bị hủy bỏ. Ngân sách nghiên cứu cũng bị cắt.

"Điện gió ở Hoa Kỳ đã được trợ cấp trong 33 năm – như vậy chưa đủ sao?" Bộ trưởng Năng lượng Mỹ Chris Wright nói khi tôi đề nghị ông giải thích chính sách của chính quyền trong cuộc gặp vào tháng Chín.

"Sau 25 đến 30 năm trợ cấp, bạn phải có khả năng tự bước đi trên đôi chân của mình."

John Podesta, cố vấn cấp cao về khí hậu cho cả ông Obama và ông Biden, lại nhìn nhận vấn đề theo cách khác.

Ông lập luận: "Hoa Kỳ đang phá hoại năng lượng sạch."

"Họ đang cố gắng đưa chúng ta trở lại không chỉ thế kỷ 20, mà là thế kỷ 19."

AFP via Getty Images

Chụp lại hình ảnh,'Biến đổi khí hậu' – nó là trò lừa bịp lớn nhất từng được thực hiện trên thế giới," Tổng thống Trump phát biểu vào tháng Chín

Tháng trước, một thỏa thuận mang tính bước ngoặt nhằm cắt giảm khí thải từ vận tải biển toàn cầu đã bị từ bỏ sau khi Mỹ, cùng với Ả Rập Xê Út, thành công trong việc chấm dứt các cuộc đàm phán.

Nhiều người ủng hộ các cuộc đàm phán ở sự kiện COP bày tỏ lo ngại. Điều gì sẽ xảy ra nếu con đường của Mỹ khiến các quốc gia khác giảm bớt cam kết của họ?

Anna Aberg, nghiên cứu viên tại Trung tâm Môi trường và Xã hội của viện nghiên cứu Chatham House (Anh), mô tả COP là "diễn ra trong một bối cảnh chính trị thực sự khó khăn" do lập trường của ông Trump.

Bà nói: "Tôi nghĩ điều quan trọng hơn bao giờ hết là kỳ COP này gửi một thông điệp nào đó đến thế giới rằng vẫn còn các chính phủ, doanh nghiệp và tổ chức đang hành động vì biến đổi khí hậu."

Quá trễ để thắng Trung Quốc

Chiến lược của ông Trump đặt Mỹ vào quỹ đạo đối đầu với Trung Quốc, quốc gia cũng đã làm việc trong nhiều thập kỷ để thống trị nguồn cung năng lượng toàn cầu – nhưng thông qua công nghệ sạch.

Theo trang web theo dõi khí hậu Carbon Brief, vào năm 2023, các công nghệ sạch đã thúc đẩy khoảng 40% tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc. Sau một đợt chậm nhẹ lại vào năm ngoái, năng lượng tái tạo chiếm một phần tư tổng mức tăng trưởng mới và hiện chiếm hơn 10% toàn bộ nền kinh tế.

Và, giống như nước Mỹ của ông Trump, Trung Quốc đang tham gia vào các hoạt động quốc tế vượt xa sự tham gia tại COP – nước này đang đưa toàn bộ mô hình năng lượng của mình ra toàn cầu.

NurPhoto via Getty Images

Chụp lại hình ảnh,Trong khi Mỹ hiện đang đặt cược vào nhiên liệu hóa thạch, Trung Quốc lại đẩy mạnh phát triển công nghệ xanh

Sự chia rẽ này đã làm thay đổi cuộc tranh luận về khí hậu. Giờ đây, đó là cuộc đối đầu giữa hai siêu cường hàng đầu thế giới để giành quyền kiểm soát ngành công nghiệp thiết yếu nhất trên Trái Đất.

Và nó khiến Vương quốc Anh và châu Âu – cũng như các cường quốc mới nổi lớn như Ấn Độ, Indonesia, Thổ Nhĩ Kỳ và Brazil – mắc kẹt ở giữa.

Phát biểu tại hội nghị năm nay, một nguồn tin chính phủ từ một nước phát triển lớn cho biết: "Trong số tất cả những điều họ sợ hãi nhất, điều lớn nhất là bị coi là chỉ trích ông Trump."

Tháng trước, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã cảnh báo rằng châu Âu không được lặp lại điều mà bà gọi là những sai lầm trong quá khứ và để mất thêm một ngành công nghiệp chiến lược khác vào tay Trung Quốc.

Bà gọi việc châu Âu để mất cơ sở sản xuất năng lượng mặt trời vào tay các đối thủ Trung Quốc có giá rẻ hơn là "một lời cảnh tỉnh mà chúng ta không được quên."

AFP via Getty Images

Bà Ursula von der Leyen cảnh báo châu Âu không được lặp lại những gì bà cho là sai lầm của quá khứ

Ủy ban châu Âu đã dự báo rằng thị trường năng lượng tái tạo và các nguồn năng lượng sạch khác sẽ tăng từ 600 tỷ euro (693 tỷ USD) lên 2.000 tỷ euro trong vòng một thập kỷ và muốn châu Âu giành được ít nhất 15% thị phần đó.

Nhưng tham vọng đó có thể đã quá muộn.

Ông Li Shuo, Giám đốc Trung tâm Khí hậu Trung Quốc tại Viện Chính sách châu Á, nói: "Trung Quốc đã là siêu cường công nghệ sạch của thế giới."

Ông cho rằng sự thống trị của nước này trong lĩnh vực điện mặt trời, điện gió, xe điện (EV) và công nghệ pin tiên tiến hiện đã "gần như bất khả chiến bại".

Ông ví điều này giống như việc cố gắng đánh bại đội tuyển bóng bàn quốc gia Trung Quốc: "Nếu bạn muốn vượt qua Trung Quốc, bạn đã phải hành động quyết liệt từ 25 năm trước. Nếu bạn muốn làm điều đó bây giờ, bạn không có hy vọng."

AFP via Getty Images

Mỹ và Trung Quốc đang đi trên hai lộ trình năng lượng khác nhau

Trung Quốc sản xuất hơn 80% tấm pin mặt trời, tỷ lệ tương tự đối với pin tiên tiến, 70% xe điện và hơn 60% tua bin gió trên thế giới – tất cả đều ở mức giá cực kỳ thấp.

Động thái gần đây của EU nhằm tăng thuế quan đối với xe điện Trung Quốc phản ánh mức độ của tình thế tiến thoái lưỡng nan. Mở cửa thị trường, ngành công nghiệp ô tô châu Âu có thể sụp đổ; đóng cửa thị trường, các mục tiêu xanh có thể không đạt được.

Ông Joss Garman cho rằng việc hạn chế Trung Quốc tiếp cận các thị trường này có thể làm chậm quá trình cắt giảm khí thải.

Tuy nhiên, ông lập luận rằng: "Nếu chúng ta bỏ qua các vấn đề về an ninh kinh tế, việc làm, an ninh quốc gia, điều đó có nguy cơ làm suy yếu sự ủng hộ của công chúng và chính trị đối với toàn bộ nỗ lực về khí hậu."

Hội nghị COP: vì mục tiêu mới hay vô nghĩa?

Giờ đây, với những thay đổi về định hướng trong chính trị và các ưu tiên toàn cầu này, bà Anna Aberg cho biết bà kỳ vọng COP sẽ trở thành một diễn đàn thường niên để buộc các quốc gia và các tổ chức khác "phải chịu trách nhiệm", điều mà bà tin rằng vẫn giữ một "vai trò quan trọng".

Hội nghị ở Brazil diễn ra sau khi Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres thừa nhận rằng mục tiêu 1,5 độ C được đặt ra ở Paris sẽ không thực hiện được – ông cho rằng điều này thể hiện sự "thiếu trách nhiệm chết người" từ các nước trên thế giới.

Năm ngoái là năm nóng nhất từng được ghi nhận và 60 nhà khoa học khí hậu hàng đầu cho biết vào tháng Sáu rằng Trái Đất có thể vượt ngưỡng 1,5 độ C chỉ trong vòng ba năm tới với mức phát thải carbon dioxide hiện tại.

Tuy nhiên, ngày càng có nhiều người đặt câu hỏi về sự cần thiết của một cuộc họp thường niên.

Ông Michael Liebreich, người sáng lập công ty tư vấn năng lượng Bloomberg New Energy Finance và là người dẫn chương trình podcast năng lượng xanh Cleaning Up, nói: "Tôi nghĩ chúng ta chỉ cần một kỳ COP lớn cứ năm năm một lần. Còn giữa các kỳ đó, tôi không chắc COP dùng để làm gì."

"Bạn không thể chỉ mong đợi các chính trị gia đến và đưa ra ngày càng nhiều cam kết. Bạn cần thời gian để các ngành công nghiệp phát triển và để mọi thứ diễn ra. Bạn cần nền kinh tế thực bắt kịp."

Ông tin rằng các cuộc thảo luận sẽ hiệu quả hơn nhiều nếu diễn ra trong các cuộc họp nhỏ hơn, tập trung vào việc loại bỏ các rào cản đối với năng lượng sạch.

Nhưng ông Liebreich cũng tin rằng một số vấn đề, chẳng hạn như việc triển khai, cần được thảo luận ở những nơi mà ông cho là phù hợp hơn - như ở Phố Wall "nơi người ta thực sự có thể tài trợ cho các dự án" - thay vì ở rìa rừng mưa nhiệt đới Brazil.

Mặc dù vậy, đây vẫn sẽ là các cuộc đàm phán quan trọng tại kỳ COP năm nay. Một trong những mục tiêu là đạt được thỏa thuận về một quỹ trị giá nhiều tỷ đô la để hỗ trợ các khu rừng nhiệt đới của thế giới như Amazon và Bồn địa Congo.

Ông Michael Jacobs, người từng làm cố vấn cho Thủ tướng Anh Gordon Brown về chính sách khí hậu và hiện là giáo sư chính trị tại Đại học Sheffield, tin rằng sự ủng hộ tập thể liên tục đối với tiến trình này là rất quan trọng.

"Đó là một thông điệp chính trị lớn, vì Donald Trump đang cố gắng làm suy yếu tiến trình tập thể, nhưng đó cũng là một thông điệp gửi đến các doanh nghiệp rằng họ nên tiếp tục đầu tư vào quá trình giảm carbon vì các chính phủ sẽ tiếp tục ban hành các chính sách khí hậu."

Getty Images

Ủy ban châu Âu đã dự báo rằng thị trường năng lượng tái tạo và các nguồn năng lượng sạch khác sẽ tăng trưởng lên 2.000 tỷ euro trong vòng một thập kỷ

Bộ trưởng Năng lượng Vương quốc Anh, Ed Miliband, tin rằng các cuộc họp này đã mang lại tiến triển thực sự bằng cách khiến các quốc gia tham gia giải quyết biến đổi khí hậu và ban hành các chính sách đã làm cho cuộc cách mạng năng lượng tái tạo trở nên khả thi.

Ông nói: "Nó khô khan, nó phức tạp, nó đau đớn, nó mệt mỏi và nó hoàn toàn cần thiết."

Tuy nhiên, giờ đây nhiều người chấp nhận rằng có một lập luận mạnh mẽ cho việc giảm quy mô các cuộc họp quốc tế này.

Tuy nhiên, cuối cùng thì sự lựa chọn thực sự, đối với rất nhiều quốc gia tham dự, chỉ đơn thuần là nằm ở mức độ họ sẽ đi theo xu hướng của cuộc cách mạng năng lượng sạch do Trung Quốc dẫn đầu – hay tiếp tục tăng cường tập trung vào chương trình hành động ưu tiên nhiên liệu hóa thạch.

Đó là lý do tại sao nhiều nhà quan sát cho rằng quá trình giảm thiểu carbon sẽ ít phụ thuộc vào các cam kết đa quốc gia của các kỳ COP được đưa ra trước đó và sẽ phụ thuộc nhiều hơn vào các thỏa thuận tiền tỷ giữa các quốc gia riêng lẻ.

Điều này diễn ra khi chúng ta hướng tới hội nghị thượng đỉnh năm nay và cách mà các kỳ hội nghị COP có thể sẽ diễn ra trong tương lai.

Ghi chú nguồn ảnh phía trên: Getty Images