Tác giả: Angus Grigg, Alex McDonald, và Will Nicholas

(Huy Lê biên dịch)

Hòa tiễn siêu thanh xử dụng nguyên tố zirconium để chịu được nhiệt độ khắc nghiệt. (Ảnh Getty: Zhao Wenyu/China News Service/VCG)

Quốc tế - Các công ty Trung Quốc là cổ đông lớn nhất tại hai khu mỏ ở Úc sản xuất khoáng sản thiết yếu cho hỏa tiễn siêu thanh và chương trình nguyên tử của Bắc Kinh, giúp nước này vượt qua "những thách thức nghiêm trọng" trong việc có được các nguồn tài nguyên trọng yếu.

Trong một lần hiếm hoi thừa nhận sự yếu kém của mình, Trung Quốc cho biết họ phụ thuộc vào nguồn cung zirconium nhập cảng, một loại khoáng sản thiết yếu ít được biết đến. Úc là quốc gia sản xuất lớn nhất thế giới và cung cấp 41% lượng nhập cảng cho Trung Quốc.

Các cơ quan quản lý của Úc không chỉ cho phép các công ty được Bắc Kinh hậu thuẫn trở thành cổ đông lớn tại hai quặng mỏ ở tiểu bang Tây Úc, mà chánh phủ liên bang thậm chí còn cấp cho một trong hai khu mỏ này khoản vay ưu đãi 160 triệu đô-`la để hỗ trợ họ sản xuất.

Úc đang cung cấp những nguyên liệu thô thiết yếu cho việc tăng cường quân sự của Trung Quốc, đồng thời Úc cũng ký kết trở thành đối tác được Hoa Kỳ lựa chọn trong nỗ lực phá vỡ sự kìm kẹp của Bắc Kinh đối với việc chế biến đất hiếm và các khoáng sản trọng yếu.

Úc và Hoa Kỳ đã đồng ý về một khuôn khổ khoáng sản quan trọng nhằm hạn chế sự thống trị của Trung Quốc đối với chuỗi cung ứng. (Ảnh: Anna Moneymaker)

Tháng trước, Thủ tướng Anthony Albanese đã ký một thỏa thuận trị giá 13 tỷ đô-la với Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump nhằm giúp bảo đảm Hoa Kỳ có đủ nguyên liệu thô cho các lĩnh vực quốc phòng và kỹ nghệ.

Trung Quốc không chỉ chế biến zirconium để xử dụng riêng cho họ.

Dữ liệu do chương trình Four Corners thu thập được, cho thấy, nước này đang tái xuất cảng một phần sang Nga, góp phần cung cấp nhiên liệu cho cỗ máy chiến tranh của Tổng thống Vladimir Putin.

Kể từ cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine vào năm 2022, xuất cảng zirconium từ Trung Quốc sang Nga đã tăng hơn 300%. Và công ty mẹ của một trong những công ty khai thác mỏ ở Úc đang tham gia rất nhiều vào hoạt động thương mại mới này.

David Kilcullen, một sách lược gia quân sự và cựu cố vấn của Ngoại trưởng Hoa Kỳ, cho biết Úc cần cân nhắc về các biện pháp kiểm soát hiện hành đối với các khoáng sản trọng yếu của mình.

Ông nói, "Tôi nghĩ điều thực sự quan trọng đối với chúng ta là phải hiểu rõ nguồn gốc của các khoáng sản… việc áp dụng các biện pháp kiểm soát đó vào những thứ có thể được xử dụng cho sản xuất nguyên tử hoặc hỏa tiễn là phù hợp".

Hỏa tiễn đạn đạo nguyên tử đã được trưng bày trong cuộc diễu binh kỷ niệm ngày kết thúc Thế chiến II gần đây của Trung Quốc. (Ảnh: Zhang Tao/Tân Hoa Xã)

Từ gạch lót sàn đến hỏa tiễn

Mặc dù nguyên tố zirconium được phân loại là một khoáng sản trọng yếu, nhưng nó đã phần lớn bị bỏ qua trong các cuộc tranh giành địa chánh trị những năm gần đây.

Theo truyền thống, zirconium được xử dụng để làm một vài loại gạch gốm ốp lát phòng tắm và nhà vệ sinh, nhưng một ứng dụng cao cấp hơn là thứ gọi là “bọt biển zirconium” (là một dạng kim loại zirconium xốp như bọt biển), được xử dụng để bọc các thanh nhiên liệu nguyên tử.

Những thanh nhiên liệu này được xử dụng trong các nhà máy điện dân dụng, nhưng các chuyên gia cho rằng bất kỳ quốc gia nào muốn mở rộng kho võ khí nguyên tử của mình đều cần nguồn cung cấp ổn định zirconium.

Điểm nóng chảy cao của Zirconium — trên 1.800 độ C — cũng khiến nó trở nên lý tưởng cho nhiệt độ rất cao mà hỏa tiễn siêu thanh, vốn bay với tốc độ gấp hơn năm lần tốc độ âm thanh, có thể chịu được.

Khi một loại khoáng sản như thế này được nhập cảng vào Trung Quốc, rất khó để chắc chắn về mục đích xử dụng cuối cùng của nó.

Việc khai thác các ngành công nghiệp dân sự của Trung Quốc cho mục đích quân sự là thông lệ. Việc tách biệt chương trình nguyên tử dân sự của Trung Quốc với chương trình nguyên tử quân sự thậm chí còn khó khăn hơn.

Ông Kilcullen nói, "Mọi thứ hiện nay, không chỉ trong công nghệ nguyên tử, mà sờ sờ, đều mang tính lưỡng dụng. Điều này đặc biệt đúng với năng lực nguyên tử".

"[Học thuyết hợp nhất quân sự-dân sự của Trung Quốc] đặt các công ty thương mại và việc phát triển kỹ nghệ thương mại dưới sự kiểm soát của quân đội."

Hỏa tiễn nguyên tử được trưng bày tại cuộc diễu binh gần đây của Trung Quốc. (Getty Images: Zhang Cheng/Xinhua)

Ước tính, Trung Quốc sở hữu chưa đến 1% trữ lượng zirconi của thế giới, một điểm yếu đã được Đại học Công nghệ Quốc phòng Quốc gia, một đơn vị nghiên cứu và phát triển của Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc, xác định.

Trong một bài báo được công bố vào tháng Năm, bài báo cho biết "trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu về các nguồn tài nguyên chiến lược ngày càng gay gắt", cách Trung Quốc phân bổ và xử dụng zirconium "đã trở thành một vấn đề quan trọng để bảo đảm an ninh quốc gia và thúc đẩy tiến bộ kỹ nghệ quân sự".

Bài báo có đoạn cho biết, "Là một quốc gia nhập cảng và tiêu thụ zirconi lớn... Trung Quốc đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về an ninh tài nguyên".

Úc có trữ lượng khoáng sản cát lớn nhất thế giới, là khoáng sản để chế biến ra zirconium, nhưng Trung Quốc thống trị khâu chế biến hạ nguồn, giống như nhiều khoáng sản trọng yếu khác.

Các số liệu mới nhất cho thấy Úc là nguồn cung cấp zirconium lớn nhất của Trung Quốc.

Công ty khai thác khoáng sản Image Resources NL.

Trung Quốc đã tìm cách bù đắp sự thiếu hụt zirconium bằng cách mua cổ phần lớn tại hai công ty khai thác ở tiểu bang Tây Úc.

Một trong số đó là Image Resources, được niêm yết trên sàn chứng khoán Úc Đại Lợi ASX.

Cổ đông lớn nhất của công ty Image Resources là Tập đoàn LB của Trung Quốc, giống như nhiều công ty khác ở Trung Quốc đại lục, có mối liên hệ chặt chẽ với chính quyền Bắc Kinh.

Trung Quốc mua 100% sản phẩm của Image Resources. Thông qua một công ty con, Tập đoàn LB là khách hàng chính của Trung Quốc.

Mỏ Atlas của công ty Image Resources NL tại tiểu bang Tây Úc. (Four Corners: Hugh Sando)

Báo cáo thường niên của Tập đoàn LB trình bày chi tiết 11 trang về hỗ trợ của chính phủ Trung Quốc, bao gồm các khoản trả tiền cho "các ngành công nghiệp mới nổi chiến lược" và phát triển bọt biển zirconium (zirconium sponges) cấp nguyên tử.

Trước đây, công ty Image Resources đã quảng bá các ứng dụng quân sự tiềm năng từ khoáng sản của mình, trong báo cáo thường niên năm 2024, công ty cho biết zirconium có thể được xử dụng trong năng lượng nguyên tử, động cơ phản lực, hỏa tiễn và phương tiện siêu thanh.

Năm 2017, giám đốc điều hành Patrick Mutz của công ty đã phát biểu trong một ấn phẩm chuyên ngành thương mại rằng khách hàng chính của công ty Image Resources là "một trong số ít công ty, nếu không muốn nói là duy nhất ở Trung Quốc, được cấp phép sản xuất bọt biển zirconium cấp nguyên tử".

Mặc dù bọt biển zirconium rất quan trọng đối với năng lượng nguyên tử, chúng cũng được xử dụng trong tiềm thủy đỉnh và hàng không mẫu hạm chạy bằng năng lượng nguyên tử, và đóng vai trò trong các chương trình võ khí nguyên tử.

Khi Mỹ ném bom cơ sở nguyên tử Isfahan của Iran vào tháng 6/2025, các mục tiêu bao gồm một nhà máy sản xuất zirconium.

Ông Mutz từ chối trả lời phỏng vấn. Trong một tuyên bố, ông không nói đến khả năng xử dụng khoáng sản cát (mineral sands) của công ty cho mục đích quân sự, chỉ nói rằng công ty đã bán "một lượng nhỏ" cho khách hàng, sau đó họ tiếp tục chế biến để xử dụng trong "các sản phẩm hàng ngày như sơn, bột màu, và gạch lát sàn".

Ông cho biết công ty đã đáp ứng các yêu cầu của chánh phủ và khoáng sản cát của công ty đã được cấp phép xuất cảng.

Trước đây, công ty Image Resources đã quảng bá các ứng dụng quân sự tiềm năng từ khoáng sản của mình. (Four Corners: Hugh Sando)

Năm 2015, Ủy ban Đáng giá Đầu tư Nước ngoài (Foreign Investment Review Board - FIRB) của Úc đã phê duyệt Guangdong Orient Zirconic của Trung Quốc, hiện là công ty con của Tập đoàn LB, trở thành cổ đông lớn nhất của công ty Image Resources.

Không có gì ngăn cản công ty Image Resources hoặc các công ty khai thác khác xuất cảng khoáng sản cát thô sang Trung Quốc.

Mặc dù các công ty liên quan phải khai báo người dùng cuối, nhưng hoạt động thương mại vẫn chỉ được quản lý lỏng lẻo.

Mặc dù zirconium rõ ràng được xử dụng cho mục đích quân sự, Bộ trưởng Quốc phòng Úc, Richard Marles, không tin rằng cần phải kiểm soát chặt chẽ hơn.

Ông Richard Marles nói, "Có nhiều nguồn zirconium khác trên khắp thế giới, nên việc Úc rút khỏi thị trường zirconium không có nghĩa là việc xử dụng zirconium cho mục đích quân sự cũng sẽ dừng lại".

Ông Marles cho biết việc làm và sự thịnh vượng của Úc vẫn tiếp tục phụ thuộc vào thương mại với Trung Quốc, ngay cả khi các cơ quan hoạch định quân sự lo ngại về một cuộc xung đột khu vực giữa Bắc Kinh và Hoa Thịnh Đốn.

Ông nói, "Một mặt, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của chúng ta, mặt khác, cũng là nguồn lo lắng an ninh lớn nhất của chúng ta. Và đó chính là tình hình thế giới hiện nay".

Xuất cảng sang Nga

Dữ liệu thương mại do Four Corners thu thập được từ tổ chức nghiên cứu Trap Aggressor của Ukraine cho thấy lượng zirconium xuất cảng sang Trung Quốc không hoàn toàn được xử dụng cho mục đích nội địa. Một phần trong số đó đang được tái xuất cảng sang Nga, góp phần thúc đẩy nỗ lực chiến tranh của ông Putin.

Trong 12 tháng tính đến tháng Hai năm 2025, kim ngạch xuất cảng zirconium của Trung Quốc sang Nga đạt gần 70 triệu đô-la, và đã tăng hơn 300% kể từ khi chiến tranh bắt đầu.

Tập ​​Cận Bình và Vladimir Putin tham dự lễ đặt vòng hoa tại Mạc Tư Khoa. (Getty Images)

Dữ liệu thương mại cho thấy cổ đông lớn nhất của công ty Image Resources là một bên tham gia đáng kể trong hoạt động thương mại này, với kim ngạch xuất cảng zirconium trị giá hơn 5 triệu đô-la sang Nga trong năm tính đến tháng Hai năm 2025.

Công ty mua zirconium lớn nhất của Trung Quốc là hãng sản xuất CMP của Nga. Đây là một chi nhánh của tập đoàn nguyên tử của nhà nước Nga, Rosatom.

CMP sản xuất vỏ bọc cho các thanh nhiên liệu nguyên tử và hợp kim trong hỏa tiễn siêu thanh.

Trong ba năm qua, Nga đã lợi dụng cuộc chiến tranh Ukraine để thử nghiệm kho võ khí hỏa tiễn siêu thanh mới của mình, bao gồm cả hỏa tiễn Zircon, nhằm vào các mục tiêu dân sự.

Jennifer Parker, cựu sĩ quan hải quân và là cộng sự chuyên gia tại Trường Đại học An ninh Quốc gia (National Security College) thuộc Đại học Quốc gia Úc (ANU), cho biết: "Chúng ta cần xem xét chánh sách kinh tế và thương mại của chúng ta hỗ trợ chiến lược an ninh của chúng ta ra sao",

"Chúng ta cần đặt ra nhiều câu hỏi khó về những gì chúng ta đang giao dịch, chúng ta đang giao dịch với ai, điều đó có ý nghĩa gì đối với năng lực của họ và điều đó có ý nghĩa gì đối với những điểm yếu của chúng ta."

Khoản vay cho Thunderbird

Một nguồn zirconium lớn khác của Trung Quốc là hầm mỏ Thunderbird Mine, nằm gần Broome, ở tây bắc tiểu bang Tây Úc.

Năm 2020, FIRB đã chấp thuận cho công ty Trung Quốc Yansteel mua 50% cổ phần của hầm mỏ Thunderbird Mine.

Mỏ này, nơi bán 100% sản lượng cho Trung Quốc, đã nhận được sự hỗ trợ lớn từ chánh phủ liên bang.

Năm 2022, mỏ này đã nhận được khoản vay ưu đãi 160 triệu đô-la từ công ty cung cấp tài chánh Northern Australia Infrastructure Facility (NAIF), đây là yếu tố quan trọng giúp hầm mỏ này đi vào hoạt động.

Vào thời điểm đó, NAIF đã không đề cập đến các ứng dụng quốc phòng nổi tiếng của zirconium, chỉ nói rằng nhu cầu sẽ tăng đều đặn cho "xây dựng, sản xuất tân tiến và năng lượng tái tạo".

(Nguồn abc.net.au)