Mối quan hệ Trung-Nhật căng thẳng gần đây diễn ra xung quanh vấn đề nước thải Fukushima và lệnh cấm của Trung Quốc đối với hải sản Nhật Bổn, như vây cá mập, hải sâm khô Hokkaido và sò điệp Hokkaido. (Ảnh dựng phim Nikkei/Nguồn ảnh: Konosuke Urata, Hajime Tsukada, Yusuke Hinata và Kyodo)

Nguồn: Katsuji Nakazawa, “China lifts Japanese seafood ban amid political maneuvering,” Nikkei Asia, 10/07/2025.

Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng (nghiencuuquocte.org)

Việc cải tổ nhân sự cho thấy vận mệnh của ‘phe môi trường’ đã thay đổi.

Trung Quốc đã dỡ bỏ một phần lệnh cấm nhập cảng toàn diện đối với hải sản Nhật Bổn, vốn bị cho là vô căn cứ về mặt khoa học và là nguồn gây căng thẳng giữa hai nước láng giềng Á châu suốt gần hai năm qua.

Trung Quốc đã áp đặt lệnh cấm toàn diện này để đáp trả việc Nhật Bổn vào tháng 08/2023 đã xả ra biển nước đã qua khử xạ từ nhà máy điện nguyên tử Fukushima Daiichi bị hư hại. Việc xả nước này đã được Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) có trụ sở tại Vienna ủng hộ.

Ngày 29/06 vừa qua, Trung Quốc thông báo sẽ nối lại nhập cảng sản phẩm hải sản từ 37 trong số 47 tỉnh của Nhật Bổn. Trước khi lệnh cấm được áp dụng, Trung Quốc là thị trường xuất cảng lớn nhất cho các loại hải sản đặc sản của Nhật Bổn như sò điệp.

Tuy nhiên, lệnh cấm nhập cảng vẫn được áp dụng đối với 10 tỉnh của Nhật Bổn: Fukushima, Miyagi, Ibaraki, Chiba, Niigata, Tochigi, Saitama, Gunma, Nagano, và Tokyo. Đây là một điều vô lý.

Gần hai năm trước, chính quyền của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã ban hành lệnh cấm toàn diện đối với hải sản nhập cảng từ Nhật Bổn vì lý do chánh trị trong nước. Có thể khẳng định rằng việc dỡ bỏ một phần lệnh cấm này cũng liên quan đến những thay đổi chánh trị bên trong Trung Quốc.

Sò điệp từ tỉnh Miyagi không thể xuất cảng sang Trung Quốc ngay cả khi lệnh cấm nhập cảng của nước này phần lớn đã được dỡ bỏ. (Ảnh của Katsuji Nakazawa)

“Phe môi sinh” chính là chìa khóa để hiểu được động cơ đằng sau những động thái của chính quyền Tập về vấn đề nước thải của Fukushima.

Phe này đã nhanh chóng nổi lên như một nhóm có ảnh hưởng lớn, ủng hộ chính quyền Tập. Các thành viên của những phe phái mới nổi thường hành động nhằm lấy lòng Tập, người đã tập trung quyền lực vào tay mình.

“Chú trọng đến môi trường” là khẩu hiệu chánh trị được chính quyền Tập ủng hộ mạnh mẽ.

Trong bối cảnh đó, điều cần lưu ý là nhiều nhân sự liên quan đến môi sinh đã được thăng chức vào Bộ Chánh trị quyền lực của Đảng Cộng sản Trung Quốc cùng nhiều vị trí chủ chốt khác tại đại hội đảng toàn quốc lần thứ 20 hồi tháng 10/2022.

Việc Nhật Bổn xả nước đã qua khử xạ từ nhà máy Fukushima vào Thái Bình Dương đã trở thành mục tiêu hoàn hảo cho phe môi trường đang nổi lên nhanh chóng, và Trung Quốc cuối cùng đã phát động một chiến dịch để chỉ trích Nhật Bổn về vấn đề này.

Đây không phải là lần đầu tiên các quan chức chính phủ cố gắng lấy lòng Tập bằng cách áp dụng một chánh sách đáng ngờ về mặt khoa học, nhưng lại hứa hẹn gây thiệt hại kinh tế đáng kể.

Nhà máy điện nguyên tử Fukushima Daiichi của TEPCO bắt đầu cho nước đã khử xạ chảy vào Thái Bình Dương vào ngày 24/08/2023. (Ảnh của Konosuke Urata)

Trong giai đoạn đại dịch, chính quyền Tập đã áp dụng các đợt phong tỏa kéo dài bất thường, bất chấp các lý lẽ kinh tế, nhân danh chánh sách zero-COVID nghiêm ngặt của mình.

Lệnh cấm nhập cảng toàn diện này đã ảnh hưởng đến các nền kinh tế địa phương của Nhật Bổn, vốn phụ thuộc nhiều vào ngành đánh bắt cá, và gây khó khăn cho các hộ gia đình có thu nhập phụ thuộc vào các loại hải sản được bán theo giá thị trường. Tuy nhiên, lệnh cấm cũng ảnh hưởng đến những người dân Trung Quốc bình thường vốn ưa chuộng hải sản Nhật Bổn.

Sò điệp được sản xuất chủ yếu ở tỉnh Hokkaido cực bắc của Nhật Bổn là mặt hàng bị ảnh hưởng đặc biệt nặng nề bởi lệnh cấm nhập cảng, vì chúng chiếm tỷ trọng lớn nhất trong xuất cảng hải sản sang Trung Quốc.

Một số sản phẩm hải sản Nhật Bổn phẩm chất cao, chẳng hạn như hải sâm khô từ Hokkaido, bào ngư khô từ tỉnh Iwate, và vi cá mập từ tỉnh Miyagi, đã luôn hiện diện trong văn hóa ẩm thực truyền thống cho đến khi Trung Quốc cấm nhập cảng các sản phẩm này.

Phe môi trường mới nổi thậm chí còn bỏ qua vai trò quan trọng của chúng trong văn hóa ẩm thực Trung Quốc.

Ngư dân Hokkaido như những người đang sống dọc bờ Biển Okhotsk này không còn bị ảnh hưởng bởi lệnh cấm vận hải sản Nhật Bổn của Trung Quốc. (Ảnh của Katsuji Nakazawa)

Động thái quan trọng đầu tiên của Trung Quốc nhằm nối lại hoạt động nhập cảng hải sản từ Nhật Bổn đã diễn ra hơn một năm sau khi lệnh cấm nhập cảng toàn diện được áp dụng.

Tháng 09/2024, Trung Quốc đã đồng ý từng bước nối lại nhập cảng theo một số điều kiện nhất định. Các điều kiện này bao gồm việc Trung Quốc tự tiến hành kiểm tra an toàn bằng cách tham gia một phái đoàn do IAEA dẫn đầu để thu thập mẫu nước biển.

Fumio Kishida, Thủ tướng Nhật B Bổn ản khi đó, giải thích rằng Trung Quốc sẽ “bắt đầu điều chỉnh các hạn chế nhập cảng và hướng tới việc khôi phục nhập cảng các sản phẩm hải sản Nhật Bổn đáp ứng tiêu chuẩn của nước này.”

Thời điểm của thỏa thuận này có ý nghĩa sâu sắc trong chánh trị Trung Quốc.

Mùa hè năm ngoái, sau hội nghị trung ương ba của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa 20 hiện tại, tình hình chánh trị Trung Quốc bắt đầu cho thấy những dấu hiệu thay đổi đằng sau hậu trường.

Những khó khăn về kinh tế của Trung Quốc khi đó đang trở nên trầm trọng hơn, và sự sùng bái cá nhân đối với Tập bắt đầu cho thấy dấu hiệu suy yếu, dù chỉ một chút, sau nhiều năm liên tục tăng mạnh.

Sau đó, vào tháng 11/2024, một điều bất ngờ và bất thường đã xảy ra trong Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc. Miêu Hoa, ủy viên Quân ủy Trung ương kiêm Chủ nhiệm Bộ Công tác Chánh trị Quân ủy Trung ương, đột nhiên bị đình chỉ chức vụ.

Miêu là một trong những phụ tá thân cận của Tập và được cho là đại diện của ông trong Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc. Tin tức về cuộc thanh trừng liên quan đến các sĩ quan cấp cao được Tập thăng chức đã lan truyền nhanh chóng trong quân đội.

Tập đang đồng thời giữ chức Tổng Bí thư đảng và Chủ tịch Quân ủy Trung ương.

Ngay cả sau khi phía Nhật Bổn công bố thỏa thuận song phương vào tháng 9/2024, chính quyền Tập vẫn giữ im lặng về vấn đề này và không hề đưa tin rầm rộ tại Trung Quốc.

Ngày 30/05/2025, tám tháng sau thỏa thuận tháng 9/2024, chánh quyền của Thủ tướng Shigeru Ishiba tuyên bố Trung Quốc đã đồng ý bắt đầu các thủ tục để nối lại việc nhập cảng hải sản Nhật Bổn.

Đây là động thái quan trọng thứ hai của Trung Quốc theo hướng này.

Thỏa thuận mới được đưa ra sau khi Trung Quốc thu thập mẫu nước biển và cá như một phần của hoạt động giám sát do IAEA dẫn đầu.

Ngày 29/06, Trung Quốc đã sử dụng trang web của Tổng cục Hải quan để thông báo về việc nối lại nhập cảng có điều kiện các sản phẩm hải sản từ một số khu vực của Nhật Bổn.

Theo thông báo của Trung Quốc, các điều kiện để được phép nhập cảng các sản phẩm Nhật Bổn này bao gồm việc các doanh nghiệp Nhật Bổn phải đăng ký cơ sở chế biến và các cơ sở khác với chính quyền Trung Quốc và nộp giấy chứng nhận an toàn.

Lý Cán Kiệt (trái) và Thạch Thái Phong tham dự phiên họp bế mạc của Đại hội Đại biểu Nhân dân Toàn quốc vào ngày 11/03. (Ảnh của Tomoki Mera)

Thông báo này khá bất thường vì nó xuất hiện vào đêm muộn ngày Chủ nhật. Hơn nữa, lệnh cấm nhập cảng được nới lỏng đáng kể này đã có hiệu lực ngay lập tức.

Một điều bất thường có thể đã xảy ra với phe môi trường trong khoảng thời gian giữa các thỏa thuận Trung-Nhật tháng 9/2024 và tháng 5/2025. Nhưng trước tiên, hãy tập trung vào một thay đổi nhân sự liên quan đến Lý Cán Kiệt, một thành viên chủ chốt của phe này.

Trong một động thái bất ngờ, Lý và Thạch Thái Phong đã hoán đổi công việc cho nhau vào tháng Tư.

Thạch đã trở thành người đứng đầu Ban Tổ chức Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc, phụ trách các vấn đề nhân sự, trong khi Lý đảm nhiệm chức vụ cao nhất của Ban Công tác Mặt trận Thống nhất Trung ương Đảng, đóng vai trò quan trọng trong chánh sách của Bắc Kinh đối với Đài Loan.

Dù cả hai chức vụ đều quan trọng, nhưng việc lãnh đạo Ban Tổ chức được nhiều người cho là vị trí cao hơn so với việc đứng đầu Ban Công tác Mặt trận Thống nhất, chí ít là trong đảng.

Lý, 60 tuổi, là ủy viên Bộ Chánh trị và là trợ lý thân cận của Tập. Ông theo học ngành vật lý tại Đại học Thanh Hoa, trường cũ của Tập, và là chuyên gia về môi trường và an toàn nguyên tử.

Ông từng giữ chức vụ chủ chốt tại Cục An toàn Nguyên tử Quốc gia, một cơ quan của chính phủ trung ương, và cũng từng đứng đầu Bộ Bảo vệ Môi sinh và cơ quan kế nhiệm là Bộ Sinh thái và Môi sinh.

Sau khi giữ chức vụ Bí thư Tỉnh ủy Sơn Đông, Lý được bổ nhiệm làm người đứng đầu Ban Tổ chức Trung ương Đảng và giữ chức vụ này cho đến tháng Tư.

Nhiều người tin rằng Lý đã tham gia, cả công khai lẫn bí mật, vào quyết định cấm nhập cảng toàn bộ hải sản Nhật Bổn.

Khi lệnh cấm được đưa ra vào hai mùa hè trước, một nguồn tin hiểu biết về tình hình chánh trị Trung Quốc cho biết, “Thật khó để chỉ xem lệnh cấm nhập cảng này như một biện pháp ngoại giao cứng rắn (đối với Nhật Bổn).”

Nguồn tin cho biết thêm rằng lệnh cấm nhập cảng “sẽ không dễ dàng được dỡ bỏ” vì “có liên quan đến” ảnh hưởng của nhiều thành viên phe môi trường đã được thăng chức lên các vị trí chủ chốt trong chính quyền Tập.

Trung Quốc đã đồng ý bắt đầu các thủ tục để nối lại việc nhập cảng các sản phẩm hải sản của Nhật Bổn vào cuối tháng Năm, chưa đầy hai tháng sau khi Lý Cán Kiệt đột ngột bị thay thế.

Sau đó, vào ngày 29/06, Tổng cục Hải quan Trung Quốc chính thức tuyên bố dỡ bỏ một phần lệnh cấm nhập cảng toàn diện.

Thông báo được đưa ra một ngày trước cuộc họp Bộ Chánh trị, được cho là cuộc họp đầu tiên sau hơn hai tháng, vì đã không có thông báo nào về cuộc họp Bộ Chánh trị hồi tháng Năm.

Tại cuộc họp Bộ Chánh trị gần đây nhất, các thành viên đã quyết định thiết lập “quy định mới về công việc của các cơ quan ra quyết định, thảo luận, và điều phối của Ban Chấp hành Trung ương Đảng,” như chuyên mục này đã đưa tin chi tiết vào tuần trước.

Việc dỡ bỏ một phần lệnh cấm nhập cảng hải sản của Nhật Bổn có thể liên quan đến những diễn biến gần đây trong tình hình chánh trị phức tạp của đảng.

Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi bắt tay Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường tại Hội nghị Thượng đỉnh BRICS ở Rio de Janeiro, Brazil, vào ngày 07/07. © Reuters

Bộ Chánh trị được cho là đã tổ chức hai cuộc họp kể từ tháng 4/2025, vào ngày 25/04 và ngày 30/06. Ban lãnh đạo đảng có thể đã bỏ qua một cuộc họp vào tháng Năm vì một lý do nào đó. Do đó, thông báo về việc dỡ bỏ một phần lệnh cấm nhập cảng của Tổng cục Hải quan có thể đã được đưa ra mà không nhận được sự chấp thuận trước tại một cuộc họp của Bộ Chánh trị.

Nếu đúng như vậy, thì có thể thông báo này được đưa ra theo sáng kiến của Quốc vụ viện, chính quyền trung ương Trung Quốc do Thủ tướng Lý Cường kiểm soát.

Katsuji Nakazawa là nhà báo và biên tập viên cấp cao của Nikkei, hiện sinh sống tại Tokyo. Ông đã dành bảy năm làm phóng viên thường trú ở Trung Quốc và sau đó trở thành trưởng văn phòng Trung Quốc. Ông đã nhận Giải Nhà báo Quốc tế Vaughn-Ueda năm 2014.