​Ảnh minh họa: Nhà máy lọc dầu tại trạm tiếp nhận đường ống dẫn dầu Druzhba ở Szazhalombatta, cách Budapest, Hungary, khoảng 30 cây số về phía nam. Ảnh chụp ngày 09/01/2007. AFP - ATTILA KISBENEDEK

Cuộc chiến tranh của Nga tại Ukraine khiến NATO ngày càng lo ngại. Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố sẽ không áp đặt thêm các biện pháp trừng phạt chống Nga chừng nào các nước thành viên còn tiếp tục mua dầu từ Moscow. Ba năm sau khi chiến tranh nổ ra, bài toán trừng phạt dầu Nga xem ra vẫn còn nan giải.

Ngày 13/9, ông Trump viết trên mạng xã hội Truth Social: “Tôi sẵn sàng áp đặt những biện pháp trừng phạt nghiêm khắc đối với Nga, khi tất cả các nước NATO cùng đưa ra quyết định và khi tất cả các nước NATO NGỪNG MUA DẦU CỦA NGA.”

Tuyên bố này được đưa ra trong bối cảnh căng thẳng gia tăng với Tây phương. Trước đó một ngày, Nga và Belarus, một đồng minh thân cận của Moscow, khởi động cuộc tập trận chung, làm các nước NATO láng giềng thêm bất an. Cùng thời điểm, các bộ trưởng tài chánh G7 bàn thảo về chương trình trừng phạt mới nhắm vào dầu mỏ Nga, với đề nghị áp thuế 100% đối với các quốc gia vẫn nhập cảng sản phẩm dầu của Nga, đặc biệt là Ấn Độ và Trung Quốc.

Đêm 13 rạng sáng 14/9, drone Nga còn xâm nhập không phận Romania. Đây là lần thứ hai một quốc gia Âu châu thành viên của Liên minh Bắc Đại Tây Dương bị vi phạm không phận sau sự việc ở Ba Lan hôm 10/9. Hàng loạt tín hiệu này thúc đẩy NATO siết chặt hơn vòng vây trừng phạt kinh tế đối với Nga.

Thế nhưng, khi ông Trump đặt câu hỏi: có ích gì khi liên tục gia tăng trừng phạt nếu những biện pháp trước đó, đặc biệt trong lĩnh vực dầu khí, vẫn chưa được thực thi triệt để? Nhìn kỹ vào thực tế, số quốc gia NATO " không thể bị chê trách"  không nhiều.

EU giảm mạnh, nhưng chưa triệt để

Sau khi Nga tấn công Ukraine năm 2022, Liên Hiệp Âu Châu (EU) đã cấm phần lớn nhập cảng dầu thô từ Moscow. Tính từ 2021, lượng dầu Nga nhập vào EU đã giảm 90%. Hiện chỉ còn Hungary và Slovakia vẫn mua khoảng 200.000–250.000 thùng mỗi ngày, nhờ được miễn trừ tạm thời với dầu vận chuyển qua đường ống Druzhba ( tiếng Nga là ‘’hữu nghị’’ ) có từ thời Liên Xô.

Với khí đốt, trước chiến tranh, Nga chiếm 45% tổng nhập cảng của EU. Nay con số này giảm còn 13%, và dự kiến xuống 9% vào cuối năm. Tuy nhiên, theo chuyên gia kinh tế Philippe Chalmin được La Croix trích dẫn, dầu mới là nguồn lợi chính của Moscow: “Khí đốt mang lại ít lợi nhuận hơn, nên sức ép tập trung vào lệnh cấm dầu mỏ Nga.”

Theo nhiều chuyên gia, kế hoạch của Ủy Ban Âu Châu, công bố ngày 6/5/2025, nhằm chấm dứt hoàn toàn nhập cảng năng lượng Nga trước năm 2027 được coi là khả thi. Nhưng ông Chalmin nhắc nhở: « Không nên quên rằng chúng ta mua các sản phẩm dầu mỏ làm từ dầu Nga từ các nước khác, đặc biệt là dầu diesel, nơi Âu châu đang thiếu hụt…Chúng ta mua dầu diesel của Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ hoặc Trung Quốc, rất có thể được tinh chế từ dầu thô Nga, vì đây là những thị trường chính của Nga hiện nay."

Trước xung đột, Nga là một trong ba nhà xuất cảng dầu khí lớn nhất thế giới. EU nhập tới 30% dầu thô và 40% khí đốt từ Nga, với hệ thống đường ống, cảng biển và nhà máy lọc dầu thiết kế riêng. Việc thay thế bằng dầu từ Mỹ, Trung Đông hay Phi châu đòi hỏi thời gian, đầu tư lớn và hạ tầng mới. Đây là lý do “khóa van” dầu Nga không thể thực hiện ngay.

Nếu “khóa van” dầu Nga một cách đột ngột, giá năng lượng sẽ tăng vọt, kéo theo lạm phát, bất ổn xã hội và suy giảm sức cạnh tranh công nghiệp. Trong bối cảnh chi phí sinh hoạt đã tăng cao, các chánh phủ Tây phương chọn giải pháp giảm dần sự phụ thuộc thay vì đoạn tuyệt ngay lập tức.

Theo phần đông giới chuyên gia, các nước phát triển không thể hoàn toàn khóa van dầu Nga bởi họ đang mắc kẹt trong tình huống nhiều ẩn số: sự phụ thuộc lịch sử, tính toàn cầu của thị trường dầu mỏ, những lỗ hổng trong cơ chế trừng phạt và sức ép bảo đảm ổn định kinh tế – xã hội.

Nga biết tận dụng những khoảng trống đó để duy trì nguồn thu từ dầu lửa, trong khi Tây phương buộc phải cân nhắc giữa mục tiêu địa chánh trị và thực tế năng lượng.

Thổ Nhĩ Kỳ – “học trò cá biệt”

Trong NATO, Thổ Nhĩ Kỳ nổi lên như là  một « học trò cá biệt ». Nửa đầu năm 2025, nước này là khách hàng số một của các sản phẩm dầu tinh chế từ Nga, chiếm 26% xuất cảng của Moscow, vượt Trung Quốc (13%) và Ba Tây (12%). Ngoài ra, Thổ Nhĩ Kỳ còn nhập khoảng 6% dầu thô Nga, tương đương toàn bộ 27 nước EU cộng lại. Điều đó cho thấy vẫn còn một dư địa nhất định để Tây phương gia tăng sức ép lên nền kinh tế Nga. Nhưng theo chuyên gia Chalmin,  Donald Trump cũng cho thấy bộ mặt «  đạo đức giả », Washington cũng không áp dụng toàn bộ các trừng phạt  nhằm vào Nga.

Chuyên gia kinh tế học này chỉ ra lệnh cấm các công ty trung gian (hãng tàu, ngân hàng, công ty bảo hiểm) tài trợ hoặc giải quyết dầu của Nga trên mức giá tối thiểu. Mức giá này đã được hạ xuống còn 47 đô-la một thùng, thấp hơn giá thị trường một thùng dầu, trên thực tế cấm các công ty sử dụng dầu Nga... nhưng Hoa Kỳ vẫn tiếp tục áp dụng mức giá cũ là 60 đô-la, qua đó lách lệnh cấm, nới lỏng cho doanh nghiệp Mỹ.

Trump chỉ trích NATO, nhưng có toan tính riêng

Theo chuyên gia phân tách năng lượng Edouard Lotz (Omnegy), việc Trump công kích NATO thay vì trực tiếp nhắm vào EU còn nhằm gây sức ép với Thổ Nhĩ Kỳ, nước vốn không chịu ràng buộc bởi lệnh cấm vận dầu Nga của EU. Nhưng đằng sau đó là một tính toán khác: nếu NATO đồng loạt thực thi các biện pháp trừng phạt Nga, Mỹ sẽ có cơ hội gia tăng xuất cảng dầu và khí sang Âu châu.

Nếu NATO đồng loạt ngừng mua dầu Nga như Trump yêu cầu, người được lợi lớn nhất không phải Âu châu, cũng không hẳn là Ukraine – mà chính là Mỹ. Washington sẽ vừa thu lợi nhuận khổng lồ từ việc bán dầu khí, vừa củng cố vai trò chính trị trong NATO.

Mỹ là nhà sản xuất dầu lớn nhất thế giới nhờ “cách mạng dầu đá phiến”. Khi Nga bị chặn, Mỹ có cơ hội đẩy mạnh xuất cảng dầu thô và khí tự nhiên hoá lỏng (LNG) sang Âu châu. Mỹ đã trở thành nhà xuất cảng LNG số 1 thế giới kể từ 2022, nhờ nhu cầu khẩn cấp của EU. Nếu NATO siết thêm, xu thế này sẽ còn tăng mạnh, giúp Washington mở rộng thị phần toàn cầu.

Ngoài lợi nhuận kinh tế, việc thay thế dầu khí Nga bằng năng lượng Mỹ sẽ khiến Âu châu ngày càng phụ thuộc vào nguồn cung từ bên kia Đại Tây Dương. Với Trump, lời đe dọa trừng phạt không chỉ nhắm vào Moscow, mà còn là đòn bẩy để tái định hình vị thế lãnh đạo Mỹ trong liên minh NATO.

(Theo RFI)