Tổng thống Nga Vlaidmir Putin được đồng nhiệm Tajikistan Emomali Rahmon tiếp đón long trọng tại Cung điện Quốc gia, thủ đô Dushanbe ngày 09/10/2025. © Grigory Sysoyev / АР

Từ ngày 08 đến 10/10/2025, tổng thống Vladimir Putin có chuyến thăm cấp nhà nước ba ngày tại Tajikistan vào thời điểm các nước Trung Á đang có những chuyển đổi địa chánh trị trong khi Nga tìm cách duy trì ảnh hưởng đang dần suy yếu của mình do cuộc chiến xâm lược Ukraine.

Về mặt chính thức, tổng thống Nga đến thủ đô Dushanbe để dự hai cuộc họp quan trọng : Thượng đỉnh Nga và năm nước Trung Á Kazakhstan, Kirghizistan, Ouzbekistan, Tajikistan, và Turkmenistan, và Thượng đỉnh Cộng đồng Các Quốc gia Độc lập (CIS) giữa Nga, năm nước Trung Á cùng với Belarus, Armenia và Azerbaijan.

Trung Á : Sân sau chiến lược truyền thống của Nga

Theo giới quan sát, những cuộc họp này còn là cách để ông Putin chứng tỏ Nga vẫn duy trì kiểm soát đối với « các nước láng giềng gần », những nước nằm trong vùng ảnh hưởng của Moscow, đặc biệt là tại Trung Á, đang trở thành vùng tranh giành ảnh hưởng giữa Trung Quốc và Tây phương.

Nhìn từ góc độ lịch sử, Trung Á từ lâu được xem như là sân sau chiến lược của Nga. Và mỗi nước Cộng hòa có những nét đặc biệt và riêng biệt trong quỹ đạo thuộc địa Nga và Xô-Viết cũng như là trong mối quan hệ của họ đối với Nga. Các mối liên hệ trong nhiều lĩnh vực kinh tế, thương mại, giáo dục và an ninh, quân sự cũng từ đó được siết chặt hơn.

Chuyên gia nghiên cứu về Trung Á đương đại, Isabelle Ohayon, trợ lý giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về thế giới Nga, Kavkaz và Trung Âu, trên đài phát thanh France Culture, ngày 08/04/2025, nhắc đến Kazakhstan như một ví dụ điển hình :

« Kazakhstan có mối liên hệ rất chặt chẽ và lâu đời với Nga, bởi vì nước này là quốc gia đầu tiên, là không gian đầu tiên bị đế chế Nga đô hộ ngay từ đầu thế kỷ XVIII. Đây cũng là đất nước, trước khi Liên Xô sụp đổ, có cộng đồng cư dân Nga và nói tiếng Nga đông nhất. Người Kazakhstan chỉ chiếm có 39% dân số vào năm 1991 so với tỷ lệ 70% hiện nay. Điều đó cho thấy là hiện tượng Nga hóa, sự hiện diện của Nga, cũng như sự gắn bó với nền văn hóa lớn của Nga theo nghĩa chung đã thâm nhập, thấm nhuần sâu sắc tại Kazakhstan hơn là các nước Cộng hòa khác. Nếu chỉ xét về việc xử dụng ngôn ngữ, tiếng Nga được dùng phổ biến, song ngữ phát triển khá mạnh mẽ ».

Năm 1991, Liên Xô tan rã, nhưng các mối quan hệ đó vẫn tồn tại. Theo nữ tiến sĩ Laetitia Spetschinsky, chuyên ngành Quan hệ Quốc tế tại trường đại học Công giáo Louvain, Bỉ, trả lời phỏng vấn báo Bỉ L’Echo, « sự tan rã một đế chế không có nghĩa là toàn bộ cấu trúc được xây dựng trong suốt chiều dài lịch sử bị sụp đổ : Hệ thống liên thông đường sắt xe lửa và các tiêu chuẩn công nghiệp vẫn được duy trì ».

Về điểm này, nhiếp ảnh gia người Ouzbekistan, Timur Karpov, trong một chương trình trên đài truyền hình ARTE (19/11/2024), có cùng nhận định : « Nga luôn gây sức ép mạnh mẽ đối với Uzbekistan. Mối quan hệ giữa hai nước đã bắt đầu phát triển trong suốt thời kỳ Xô-Viết. Vào thời điểm đó, toàn bộ giới lãnh đạo đất nước, bằng cách này hay cách khác, đều có liên hệ chặt chẽ với Nga. Hệ quả là việc nước tôi khó thể tách rời khỏi Nga cũng là lẽ tất nhiên ».

Chiến tranh Ukraine : Bàn cờ Trung Á được xáo lại

Nhưng việc Nga phát động chiến tranh xâm lược Ukraine đã làm thay đổi bàn cờ địa chánh trị tại Trung Á. Những phát biểu của ông Putin sẵn sàng dùng vũ lực để chiếm lại những vùng lãnh thổ từng thuộc về đế chế Nga hay để bảo vệ kiều dân Nga ở hải ngoại càng làm gia tăng nỗi lo về an ninh tại các nước Trung Á.

Điều này thôi thúc các nước trong khu vực cùng với một số nước vùng Kavkaz bắt đầu mở rộng các mối quan hệ với nhiều nước đối tác cũng như đối thủ của Nga, từ Trung Quốc, Liên Hiệp Âu Châu, cho đến Thổ Nhĩ Kỳ hay các nước Vùng Vịnh, nhằm tìm cách bảo vệ trước nguy cơ một cuộc tấn công mới từ Nga.

Đối với năm nước Trung Á, cuộc chiến Ukraine một thời cơ tốt để thiết lập các mối quan hệ mới với nhiều cường quốc khác. Vladislav Inozemstsev, cố vấn đặc biệt tại Viện Nghiên cứu về Truyền thông Trung Đông, trả lời hãng Bloomberg, nhắc nhở, « tầm ảnh hưởng của Putin đang suy yếu, nhưng sẽ không kéo dài bao lâu ».

Trong số các nước tận dụng khoảng trống quyền lực do Nga để lại, Trung Quốc là bên hưởng lợi nhiều nhất. Phóng sự của ký giả Heike Smith, ban tiếng Pháp đài RFI, nêu trường hợp cửa khẩu biển giới Khorgos, nằm giữa Trung Quốc và Kazakhstan. Tại đây, các hoạt động vận chuyển hàng hóa từ Trung Quốc sang Âu châu tăng vọt ngoạn mục kể từ khi chiến tranh Ukraine bùng nổ, theo như mô tả của Hicham Belmaachi, một doanh nhân người Maroc.

« Từ khi xảy ra chiến tranh ở Ukraine, chúng tôi nhận thấy nhiều công ty quốc tế, đặc biệt là các hãng vận tải biển lớn nhất, đã rút khỏi Nga. Điều này đồng nghĩa với việc các hãng lớn vận tải đường biển quốc tế đã ngừng hoạt động tại Nga. Vì vậy, chúng tôi đã phải thiết kế lại hoàn toàn hệ thống kho bãi tại khu vực này. Cụ thể là Kazakhstan, Uzbekistan và Kyrgyzstan, thay vì nhập cảng phần lớn sản phẩm từ Nga, nay đã chuyển hướng sang Trung Quốc ».

Mối tương quan lực lượng cũng vì thế có thay đổi. Nga không còn thế ưu việt tại Trung Á như trước đây. Nếu như Moscow vẫn thống trị khu vực trong lĩnh vực an ninh, Nga lại bị Trung Quốc cạnh tranh trong lĩnh vực thương mại, kỹ nghệ và thậm chí cả ngoại giao.

Về điểm này, chuyên gia về chánh trị học người Kazakhstan, Dossym Satpaiev, giám đốc trung tâm tư vấn Risks Assessment Group, trả lời RFI, nhận định cuộc chiến tại Ukraine đã mang đến một cơ hội tốt cho phép Kazakhstan giữ khoảng cách với Moscow.

« Đúng là chúng tôi có đường biên giới rất dài với Nga. Khoảng 20% ​​dân số là người Nga. Dầu mỏ xuất cảng của chúng tôi vẫn đi qua lãnh thổ Nga. Hơn nữa, một phần lãnh thổ Kazakhstan phụ thuộc vào nguồn cung cấp điện của Nga. Kazakhstan cũng nhận khí đốt từ Nga. Vì vậy, Nga vẫn có ảnh hưởng đối với Kazakhstan. Nhưng mặt khác, cuộc chiến ở Ukraine đã tạo cho Kazakhstan một cơ hội tốt để dần dần tách khỏi Moscow. Kazakhstan giờ đây phải tìm kiếm một đối trọng địa chánh trị với Nga. »

Trung Á : Thách thức mới cho Nga

Không chỉ có Trung Quốc, nhiều cường quốc Tây phương cũng bắt đầu dòm ngó đến Trung Á, từ Liên Hiệp Âu Châu, Thổ Nhĩ Kỳ, cho đến nước Mỹ của Donald Trump, thông qua các thỏa thuận về đầu tư khai thác khoáng sản, vận chuyển và năng lượng. Trên đài RFI, Michael Levystone, đồng sáng lập Đài Quan sát Tân Á – Âu, chuyên gia về Âu Châu và vùng Á-Âu tại INALCO, nhận xét tiếp :

« Đây là khu vực có tiềm năng lớn về năng lượng tái tạo, chẳng hạn như năng lượng mặt trời ở Uzbekistan, năng lượng gió trên bờ biển Caspi của Kazakhstan và Turkmenistan, và thủy điện, vốn đã rất phát triển ở Kyrgyzstan và Tajikistan. Một khu vực nằm ở ngã tư của các cường quốc : Nga, Trung Quốc, Ba Tư, và cũng không xa Thổ Nhĩ Kỳ.

Trong bối cảnh các lệnh trừng phạt rất khắc nghiệt đối với nền kinh tế Nga nhằm trả đũa cho cuộc xâm lược Ukraine ngày 24 tháng Hai năm 2022, khu vực này một lần nữa thực sự trở thành trung tâm thương mại xuyên khu vực giữa Trung Quốc và Liên Hiệp Âu Châu theo hướng Đông-Tây, và giữa Nga và Nam Á theo hướng Bắc-Nam. Đây là những quốc gia, các nước Cộng hòa Trung Á, đang nỗ lực tối đa hóa tiềm năng địa kinh tế mới này, gắn liền với việc điều chỉnh quy mô các hành lang giao thông đi qua khu vực này để kết nối các cường quốc kinh tế với nhau. »

Dù vậy, giới chuyên gia đều nhận định, bất chấp cuộc chiến tại Ukraine, tầm ảnh hưởng của Nga tuy suy giảm, nhưng Moscow vẫn còn hiện diện đáng kể về mặt chánh trị, kinh tế và quân sự trong vùng. Trang Bloomberg lưu ý, hàng triệu di dân Trung Á đang sinh sống và làm việc tại Nga gởi tiền, góp phần nuôi sống nền kinh tế trong nước. Kazakhstan, Kirghizistan và Armenia là thành viên của khu vực quan thuế chung do Nga điều hành. Còn Tajikistan tham gia vào khối liên minh phòng thủ với Moscow, trong khi Kazakhstan là quốc gia duy nhất trong vùng không có căn cứ quân sự Nga.

Trong bối cảnh mới này, theo quan điểm của ông Michael Levystone, mục tiêu chuyến công du Trung Á của tổng thống Putin là nhằm chứng minh Nga vẫn có ảnh hưởng trong vùng. Trên làn sóng RFI, ông nhận định :

« Nga đang phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt từ Trung Quốc và các nước vùng Vịnh, đặc biệt là Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Ả Rập Saudi. Về đất hiếm, Liên minh Âu Châu và Hoa Kỳ rất chú ý và ngày càng hiện diện nhiều hơn. Năng lượng nguyên tử theo truyền thống là một trong những điểm mạnh trong chính sách ngoại giao kinh tế của Moscow trong khu vực. Ngoài năng lượng nguyên tử, còn có võ khí Nga.

Vấn đề nhỏ là tại Uzbekistan, Rosatom đã trúng thầu xây dựng một nhà máy điện nguyên tử, nhưng công suất lắp đặt đã bị tổng thống Mirziuyev hạ xuống đáng kể vào năm 2024. Và tại Kazakhstan, dự án xây dựng nhà máy điện nguyên tử trên Hồ Balkash thực tế đã được chính quyền Astana trao cho Rosatom vào đầu năm nay.

Bộ trưởng Năng lượng Kazakhstan khi đó đã tuyên bố Trung Quốc sẽ được trao thầu xây dựng một dự án hạt nhân khác tại Kazakhstan. Vì vậy, chúng ta có thể thấy rõ ràng ngay cả ở đây, Nga cũng không hoàn toàn có chủ quyền. Các nước Trung Á, trong trường hợp này là Kazakhstan, vẫn có phản xạ muốn cân bằng mọi thứ để tránh, về căn bản, giao phó một phần đáng kể an ninh năng lượng của họ cho riêng Nga. »

(NĐT – Theo RFI)